بررسي الگوي گردش جوّ در طول دوره‌‌هاي خشك و مرطوب در سواحل جنوبي درياي خزر

The investigation of atmospheric circulation patterns during wet and dry spells over the southern coast of the Caspian Sea

به‌منظور درك سازوكار حاكم بر وقوع دوره‌‌هاي خشك و مرطوب در سواحل جنوبي درياي خزر الگوي همديدي غالب و ساختار گردش منطقه اي جوّ مورد بررسي قرار گرفت. بر‌اين‌اساس، ابتدا داده‌‌هاي بارش ماهانه تعداد 20 ايستگاه هواشناسي واقع در خط ساحلي جنوب درياي خزر براي يك دوره30 ساله (1974-2003) مورد پردازش قرار گرفت. با بررسي توزيع زماني بارش، تعداد 10 ماه خشك و 10 ماه مرطوب فراگير براي منطقه خزري شناسايي شد. سپس به‌منظور تعيين ساختار گردش جوّ و شناسايي سازوكار حاكم بر وقوع دوره‌‌هاي خشك و مرطوب، از داده‌‌هاي بارش شبكه‌بندي شده پروژه بارش آسيايي (APHRODITE) با تفكيك افقي 5/0 درجه و داده‌‌هاي جوّي بازتحليل شده مراكز ملي پيش‌بيني محيطي/مركز ملي تحقيقات جوّي (NCEP/NCAR) با تفكيك افقي 5/2 درجه استفاده شد. نتايج تحقيق بيانگر آن است كه استقرار يك پشته قوي در ترازهاي مياني جوّ به‌‌همراه شكل‌گيري واچرخندي قوي در ترازهاي زيرين برجانب شمالي درياي سياه، از ويژگي‌‌هاي اصلي دوره‌‌هاي مرطوب در سواحل جنوبي درياي خزر محسوب مي‌‌‌شود. يافته‌‌ها همچنين مبين آن است كه جهت وزش باد در ترازهاي زيرين جوّ روي درياي خزر، مي‌‌تواند معيار مناسبي براي تفكيك دوره‌‌هاي خشك و مرطوب در سواحل جنوبي دريا باشد. بدين‌ترتيب كه جريانات شمالي غالب در طول دوره‌‌هاي مرطوب با جريانات جنوبي غالب در طول دوره‌‌هاي خشك جايگزين مي‌‌‌شود. درعين‌حال، وقوع دوره‌‌هاي خشك و مرطوب در اين منطقه با شكل‌گيري يك الگوي الاكلنگي يك‌سويه در مقادير سرعت قايم روي درياي خزر قابل توضيح است. درحالي‌كه در دوره‌‌هاي مرطوب، شكل‌گيري جريانات غالب پايين‌‌سو بر نيمه شمالي دريا منجر به تسلط هم‌زمان جريانات غالب بالاسو در حوضچه جنوبي مي‌‌‌شود، در دوره‌‌هاي خشك، الگوي معكوسي از جريانات بالاسو و پايين‌سو در منطقه خزري تسلط مي‌‌يابد. يافته‌‌هاي تحقيق نشان داد كه مي‌‌توان از تغييرات فشار تراز دريا در منطقه درياي سياه به‌منزله يك شاخص مناسب (پيش‌بين) براي تبيين تغييرات زماني-مكاني بارش در سواحل جنوبي درياي خزر استفاده كرد. بدين‌ترتيب كه در دوره‌‌هاي مرطوب، با افزايش فشار هوا در منطقه درياي سياه، در نتيجه بروز يك سري بازخورد مثبت، گردش واچرخندي در منطقه درياي سياه، شدت باد شمالي روي درياي خزر و صعود هوا در حوضچه جنوبي اين دريا افزايش مي‌يابد كه در نهايت افزايش بارش در سواحل جنوبي درياي خزر را در پي دارد. همبستگي‌‌ها شرايطي معكوسي را براي دوره‌‌هاي خشك نشان مي‌‌دهند. بررسي مسير جابه‌جايي و فراواني وقوع چرخندها و واچرخندها در طول دوره‌‌هاي خشك و مرطوب، بيانگر آن است كه كريدور شمال درياي سياه نقش بسيار مهمي در پيدايش دوره‌‌هاي خشك و مرطوب در سواحل جنوبي درياي خزر دارد. بدين‌ترتيب كه در طول دوره‌‌هاي مرطوب، ميزان فعاليت واچرخندها در كريدور شمال درياي سياه به‌طور برجسته‌‌اي افزايش مي‌‌يابد. درحالي‌كه در طول دوره‌‌هاي خشك، كاهش ميزان فعاليت واچرخندها در كريدور شمالي با افزايش محسوس فعاليت چرخندها در اين منطقه همراه مي‌‌‌شود. درعين‌حال افزايش ميزان فعاليت واچرخندها در منطقه خاورميانه و افزايش فعاليت پُرفشار سيبري بر جانب شرقي درياي خزر از نشانه‌‌هاي دوره‌‌هاي خشك محسوب مي‌‌‌شود. يافته‌‌هاي تحقيق همچنين بيانگر آن است كه افزايش فعاليت سامانه‌‌هاي بندالي در محدوده شرق اروپا، نقش بسيار مهمي در پيدايش دوره‌‌هاي مرطوب در سواحل جنوبي درياي خزر دارد.