جايگاه معاد در فلسفه ابن‌ سينا

The Resurrection in Avicennaʹʹs Philosophy

معاد در فلسفه ابن‌سينا بسيار مورد توجه قرار گرفته است. اهميت اين موضوع از وفور تاليفات وي كه به معاد اختصاص يافته، آشكار مي‌شود. آنچه در مورد ابن‌ سينا محلّ مناقشه است، ديدگاه وي نسبت به معاد جسماني است. مساله معاد در فلسفه ابن‌ سينا، بين نفي و اثبات جسماني بودن معاد معلق است. در آثار ابن ‌سينا دو ديدگاه اصلي در بحث از معاد جسماني مطرح است كه قصد داريم در اين نوشتار، به قدر بضاعت خود، بدان بپردازيم. وي در رساله «اضحويه» معتقد است كه از لحاظ عقلي و فلسفي معاد جسماني محال عقلي است، لذا وقتي پذيرش معاد جسماني با عقل در تعارض باشد، بايستي به تاويل آيات پرداخت و آنها را از قبيل تشبيه معقول به محسوس تلقي كرد. او در اينجا، معاد را روحاني ذكر كرده و لذات و عذاب‌هاي به ظاهر جسماني قيامت را كه در قرآن و سنّت مطرح شده، از باب تمثيل و مجاز جهت فهم عامه مي‌داند؛ شيخ الرييس در الهيات «شفا»، «نجات» و «مبدا و معاد» واغلب رسايل مختص به معاد، بيان مي‌كندكه تنها راه اثبات معاد جسماني راه نقل است و از راه عقلي معاد جسماني قابل اثبات نيست، لذا كسي كه به پيامبراسلام و آيات قرآن ايمان داشته باشد، مي تواند با اتكا به نص، وصايا و روايات، به معاد جسماني اعتقاد پيدا كند.

Resurrection in Avicennaʹs philosophy has received a great deal of attention, which can be discerned from the great number of his writings on this topic. What remains controversial about him, however, is his viewpoint on physical resurrection. Resurrection in Avicennaʹs philosophy is suspended between negation and affirmation. In Avicennaʹs works, there are two major viewpoints on physical resurrection, which will be discussed in this paper. Avicenna, in his treatise Adhaviyyeh, expresses his belief that physical resurrection is philosophically and logically impossible; therefore, when it cannot be justified though reason, we need to interpret Quranic verses and consider them as intelligible to sensible analogy. He brings up spiritual resurrection and considers resurrection joys and sufferings mentioned in Quran and Sunna allegorical and figurative, which are easier for common people to understand. In his al-Shifa, al- Najat, al-Mabdaʹ wa l-Maʹad, and many of his other works on resurrection, Avicenna states that the only way to prove physical resurrection is through revelation, not reason, and thus when one believes in the Prophet Muhammad and Quran, he can believe in physical resurrection through the text of Quran and hadiths.