ديرينه‌شناسي طرح «دانشگاه اسلامي» در ايران (قبل از انقلاب اسلامي 1357)

Archeology of Idea of ʹʹIslamic Universityʹʹ in Iran

اين مقاله به بحث از تاريخِ ايده «دانشگاه اسلامي» مي‌‌پردازد و نشان مي‌دهد كه برخلاف تصور اوليه، پيش از انقلاب اسلامي 1357 نير مباحث مهمي در مورد «دانشگاه اسلامي» مطرح بوده و نخستين بار اين پيشنهاد در اواخر دهه سي شمسي مطرح شده است. دست‌كم سه روند اصلي زمينهسازِ ظهور انديشه «دانشگاه اسلامي» در اين دوره بوده است: اولاً تداوم سياستهاي دينستيزانه پهلوي اول در دوره حكومت پهلوي دوم، به‌‌خصوص نياز به رخنه در تشكيلات ديني و مقابله با روحانيت انقلابي پس از قيام پانزده خرداد 1342؛ ثانياً «مسيله فلسطين» و نياز به‌‌ترميم وجهه «اسلامي» ايران در بين كشور‌‌هاي اسلامي به‌‌دليل همراهي و روابط حسنه حكومت پهلوي با رژيم اسراييل در جريان جنگ‌‌هاي اعراب و اسراييل؛ ثالثاً پيدايي جريان‌‌ خودانتقادي در غرب پس از جنگ جهاني دوم و ضرورت بازانديشي در علم جديد كه منجر به ظهور جريان‌‌هاي منتقد تجدد و علم جديد، از جمله سنت‌‌‌‌گرايي با محوريت سيدحسين نصر در ايران شد. درنتيجه اين سه روند، حكومت پهلوي عهده‌‌دار پيگيري و تاسيس «دانشگاه اسلامي» شد و روحانيت انقلابي با محوريت امام خميني (ره)، طي نزديك به دو دهه قاطعانه با آن مخالفت كردند. مقاله همچنين نشان مي‌‌دهد كه نوعي گذار از رويكرد «سياسي» به «هويتي» در نحوه پيگيريِ ايده «دانشگاه اسلامي» در دوره ماقبل انقلاب اسلامي قابل شناسايي است؛ هرچند انقلاب اسلامي اين ايده را به‌‌شكل «معرفتي» و اساساً برمبناي «علم توحيدي» و با ماهيت و معناي تازه‌‌اي در انقلاب فرهنگي 1359 پيگيري كرد، اما برخي سازوكارهايِ پيشينِ پيگيري اين طرح، در دوره مابعد انقلاب اسلامي نيز تداوم يافت. شيوه انجام اين مطالعه، بهره‌‌گيري از جهت‌‌گيري فوكو در مطالعات تاريخي با تكيه بر روش ديرينه‌‌شناسي است.

The present paper is an attempt to study the history of the idea of ʹIslamic Universityʹ. Contrary to what is commonly perceived, the idea of ʹIslamic Universityʹ existed before the 1979 Islamic Revolution, which was put forth for the first time in late 1950s. At least three trends prepared the grounds for the emergence of the idea of ʹIslamic Universityʹ during this period: first, anti-religious policies of the Pahlavi I and Pahlavi II regimes, particularly the need to infiltrate the religious organizations in order to confront the revolutionary clerics after the 1963 Uprising; second, the issue of Palestine and the need to repair Iran’s Islamic image among Muslim countries to thwart the effects of the regime’s warm relations with the Israeli regime in the course of the Arab-Israeli wars; and third, the emergence of the self-criticism trend in the West in the post-Second World War era and the necessity of revising modern sciences, which led to the emergence of critical trends against modernity and modern sciences, including traditionalism with the pivotal role of Seyed Hussein Nasr in Iran. As a result of these three trends, the Pahlavi government tried to establish an ʹIslamic Universityʹ, while the revolutionary clerics, led by Imam Khomeini, opposed it for about two decades. The findings of this research also indicate that a kind of transition from political approach to identity approach to persuasion of the idea of ʹIslamic Universityʹ took place in the pre-Revolution era. In the post-Revolution era, the idea was followed through epistemological approach in search of monotheistic sciences within a new semantic framework reflected in the 1980 Cultural Revolution. However, some of the former mechanisms for the follow-up of this plan were pursued in the post-Revolution era. The present study was conducted through Foucault’s approach to historical studies focusing on archeological method. Keywords: Islamic University, Archeology, Modern Science, Traditionalism, Pahlavi Government, Islamic Revolution, Imam Khomeini