بررسي روند تغييرات عملكرد دانه و برخي خصوصيات مورفوفيزيولوژيك گندم (Triticum aestivum L.)، ذرت (Zea mays L.)و برنج (Oryza sativa L.) در طي چند دهه اخير در ايران

Investigation of Changes in Grain Yield and Some Morphophysiological Characteristics of Wheat (Triticum aestivum L.), Maize (Zea mays L.) and Rice (Oryza sativa L.) in Recent Decades in Iran

قرن بیستم شاهد افزایش قابل ملاحظه‏ای در عملكرد گیاهان زراعی بوده است. با این حال پیش‏بینی شده است تا سال 2050 جمعیت جهان به سقف 4/10 میلیارد نفر خواهد رسید كه در این صورت نیاز به تولید محصولات كشاورزی جهانی به میزان 60 الی 110 درصد افزایش خواهد یافت. در مطالعه حاضر به منظور بررسی روند افزایش عملكرد سه گیاه گندم، ذرت و برنج در طی چند دهه اخیر در ایران، اقدام به جمع‏آوری داده‏های مورفولوژیك و زراعی ارقام رایج سه گیاه زراعی گندم، ذرت و برنج در كشور برای سال‏های 1336 الی 1391 شد. به منظور پی بردن به میزان پیشرفت صورت گرفته در هر یك از صفات مورد بررسی معادله رگرسیون خطی به داده‏های موجود برازش داده شد. بر اساس یافته‏های تحقیق حاضر عملكرد دانه گندم و ذرت در دوره‏های مذكور به طور معناداری افزایش یافته است حال آنكه عملكرد برنج افزایش اندكی را نشان می‏دهد. نتایج نشان می‏دهد عملیات به‏نژادی در جهت كاهش ارتفاع بوته برای محصولات گندم و ذرت به شكل موفقی عمل كرده و در محصول گندم این پیشرفت در گندم بهاره بیشتر بوده اما در رابطه با برنج پیشرفت معناداری مشاهده نشد. در رابطه با وزن هزاردانه تغییرات بسیار اندكی برای محصول گندم مشاهده شد كه این افزایش در وزن هزار دانه بیشتر در رابطه با گندم بهاره بوده است. بررسی‏ها نشان داد كه ارقام جدید ذرت تراكم‏پذیری بالایی را نسبت به ارقام قدیمی نشان می‏دهند. بررسی روند تغییرات طول دوره رشد ارقام برنج آزاد شده در طی این مدت نیز نشان داد كه طول دوره رشد به میزان زیادی كاهش یافته است. به طور كلی می‏توان نتیجه‏گیری نمود كه به‏نژادی توانسته است به گونه‏ای موثر عملكرد گندم‏های پاییزه و بهاره و محصول ذرت را در ایران افزایش دهد. اما در رابطه با محصول برنج به نظر می‌رسد به‏نژادی در ایران نتوانسته است به گونه‏ای موفقیت‏آمیز عملكرد دانه این گیاه را افزایش دهد.

Twentieth century had faced considerable increase in crops yields. Nonetheless, it is postulated that world population will reach 10.4 billion until 2050 which means the demand for agricultural crops production should be increased between 60 and 110 percent. In the present study, improvements in grain yields of wheat, maize and rice during the recent decades in Iran were studies through analyzing morphological and agronomic data relevant to these three crops between 1957 and 2012. Linear regression was used to analyze the trends of improvements in different traits. Results indicated that wheat and maize grain yields in the target period have significantly increased, while little increase in rice yield was observed. Results showed that breeding programs could significantly shorten plant height in wheat and maize, especially in spring wheat compared to winter wheat, but this was not the case in rice. Regarding one thousand-grain weight, little change was observed in wheat although the amount of increase in this trait was more in spring rather than winter wheat. The study showed that newer maize cultivars were more tolerant to higher plant density compared to older cultivars. In rice, it was revealed that crop growing period has considerably decreased during the studied period. Overall, it could be concluded that breeding could effectively increase spring and winter wheat and maize grain yields in Iran. However, regarding rice it seems that breeding was not successful toward grain yield improvement.