ساخت دفاع شهري ماوراءالنهر در قرون نخستين اسلامي

,Urban Defense Structure of Transoxiana in the Early Islamic Centuries: With an Emphasis on Bokhara and Samarkand

تلاش برای دستیابی به امنیت به‎عنوان یكی از مهم‌ترین نیازهای انسان در طول تاریخ، با انواع وسایل دفاعی صورت می‌پذیرفت. اقدامات دفاعی كه به منظور تضمین استقلال، حفظ تمامیت و امنیت ارضی و حراست از مردم خود در مقابل هرگونه تهاجم دشمن صورت می‌گیرد، به دو صورت نظامی و غیرنظامی است كه امروزه به ترتیب دفاع عامل و دفاع غیرعامل نامیده می‌شود. اقدامات دفاع غیرعامل كه در تأمین امنیت شهرها امری مهم محسوب می‌شود، نیازی به به‎كار‎گیری مستقیم سلاح ندارد، بلكه شامل اقدامات از‎ قبل ‎پیش‎بینی‎شده برای مقابلۀ بدون درگیری با دشمن است تا ضمن بالابردن هزینه‌های دشمن، موجب افزایش قدرت دفاعی نیروهای خودی گردد. در این راستا، با توجه به موقعیت استراتژیكی ماوراءالنهر كه قرون متمادی با یورش‌های متعددی به‎ویژه از سوی تركان مواجه بوده است، رعایت اصول دفاع غیرعامل در ساختار شهری، به صورت ایجاد استحكامات شهری و مرزی امری لازم بوده است. بخارا و سمرقند به‎عنوان مهم‌ترین شهرهای این منطقه دارای عناصر دفاع غیرعاملی چون ارگ، شارستان، ربض، برج و بارو، دروازه و ... بوده‌اند، كه بررسی این ساختار در قرون نخستین اسلامی موضوع مقالۀ حاضر است.

Attempts to gain security, as an important need of man throughout history, have always dealt with different types of defense equipment. The defensive measures taken with the aim of guaranteeing independence, maintaining territorial integrity, and protecting people against any invasion of the enemy, are whether military or civilian, respectively known as active and passive defense today. The passive defense measures, which are considered as important elements in providing security of cities, do not deal with direct use of weapons; but they include predicted and preventing measures in order to stand against the enemy without any fight or military involvement. On one hand, it imposes high costs on the enemy, and on the other hand, it improves the defensive power of domestic forces. Given the strategic position of Transoxiana and the fact that for centuries, this area was faced with numerous attacks—especially from Turks— it was essential to observe the principles of passive defense in its urban structure through development of municipal border fortifications. Bokhara and Samarkand, as the most important cities in the area, had passive defense elements such as the arks, city walls, ramparts, battlements, gates, etc. The present paper aims to study the passive defense structure during the early Islamic period.