تعامل ديوانيان و نظاميان در دوره اول خلافت فاطميان در مصر (358- 487 ق.)

The Interaction of Bureaucrats and Military in the First Period of Fatimid Caliphate in Egypt

خلافت فاطميان (297- 567 ق.) كه به‌منزله حكومت رقيب خلافت عباسي (132- 656 ق.) در شمال آفريقا برپا شد، از ويژگي‌هاي سياسي، اداري و نظامي ويژه‌اي برخوردار بود. امامان دوران دعوت پنهاني اسماعيليه با شبكه دعاه و پيروان پراكنده اما سازمان‌يافته، در سال 297 ق. خلافت فاطمي را پايه‌گذاري كردند و قدرت سياسي و نظامي را به‌صورت رسمي به‌دست آوردند. در اين راستا، تحولي گسترده در مقام و موقعيت امام اسماعيلي و حلقه‌هاي پيرامون وي از شرايط غيررسمي به شرايط رسمي صورت گرفت كه طي آن، سازمان‌يابي قدرت و بازتعريف عناصر جامعه اسماعيلي در قالب نهادهاي اداري، نظامي و سياسي مرسوم زمانه انجام شد. ساختار ديواني و نظامي تحت‌تاثير آموزه‌هاي سياسي و اجتماعي اسماعيلي و اقتضايات برپاييِ خلافت شيعي بود كه بيش از دو قرن در مصر دوام نيافت. مهم‌ترين علل آن را بايد در ساختار ديواني و نظامي آن‌ها و چگونگي تعامل ديوانيان و نظاميان و عوامل موثر بر آن جست‌وجو كرد. در اين مقاله به روش توصيفي و تحليلي، به بررسي ساختار ديواني و نظامي و علل هم‌گرايي و واگرايي در تعامل آن‌ها پرداخته و به اين سوال پاسخ داده شده است كه تعامل ديوانيان و نظاميان در دوره اول خلافت فاطمي چگونه و تحت‌تاثير چه عواملي بوده است.

Fatimid caliphate (297-567 Hijira) which was established in the North of Africa as a rival government for Abbasid caliphate(132-656 Hijira), enjoyed particular political, administrative, and military features. The Ismaili leaders in the Hidden Call period along with Da’ah network and their scattered but organized disciples could manage to found Fatimid caliphate and formally took up the political and military power in 297 Hijira. Likewise, there was a great development from informal to formal condition in the Ismaili Imam’s status and position and his circles, during which the power was organized and Ismaili society elements were reconceptualized in terms of the current conventional administrative, political and military administrations. The bureaucratic and military structures were under the influence of political and social Ismaili pedagogy and the demands of instructing Shiite caliphate, lasted for about two centuries. The most significant reasons for this fall were the Fatimid bureaucratic and military structures, the manner of interaction between bureaucrats and military, as well as the influential factors. The present study aims to describe and analyze the bureaucratic and military structure and the reasons for the convergence and divergence in the above-mentioned interaction in order to answer the questions concerning the way bureaucrats and military interacted and the factors which influenced the interaction in the first period of Fatimid caliphate.