قرآن به‌مثابه گفتار، نه متن؛ نقد آخرين ديدگاه ابوزيد در باب وحي و قرآن

Quran as a Speech, rather than a Text; a Critique of Abu Zaydʹs Latest View about Revelation and Quran

ابوزيد در سال‌هاي آخر حيات خود ديدگاه جديدي درباره وحي و قرآن ارايه داد. وي ديگر قرآن را كلام خدا نمي‌داند، بلكه آن را كلامِ خطاپذير پيامبر مي‌داند كه پاسخ‌هاي متناسبي به پرسش‌هاي مردمان آن عصر تلقي مي‌شود. از نظر ابوزيد قرآن حاصل گفت‌وگوهاي پيامبر در مواجهه با اعراب و در واقع، روايت است، آن‌هم روايتي كه راوي آن را بازپرداخته و تفسير كرده است. قرآن نه چونان متنِ واحد و منسجم، بلكه مجموعه‌اي از گفتارها به‌شمار مي‌آيد. در اين نظريه، قرآن حاصل رابطه ديالكتيكي پيامبر با حوادث اجتماعي و نتيجه پرسش‌ها و پاسخ‌هاي اعراب از پيامبر است و همه اينها در فرايند توليد قرآن نقش داشته‌اند. چون در نظريه گفتار به شرايط مختلفِ بيان مطالب توجه مي‌شود، بايد پذيرفت كه پيامبر برخي مطالب و يا نظرات خود را در طول زمان تغيير داده و حتي آنها را حك و اصلاح كرده است. قرآن به‌مثابه گفتار متني پاره پاره تلقي مي‌شود كه اختلافات آن توجيه‌پذير و تناقضات آن قابل رفع است، زيرا هر گفتاري متناسب با شرايط و مقتضيات و براي مخاطبان خاصي بيان شده است. در اين نظريه، قرآن هيچ‌گاه به‌عنوان يك متن قانون‌گذاري در نظر گرفته نمي‌شود تا يك سلسله احكام ابدي را بيان كند. در اين مقاله، ضمن تبيين ديدگاه ابوزيد به ارزيابي و نقد آن پرداخته‌ايم و كوشيده‌ايم كاستي‌هاي نظريه او و نيز دلايل طرح چنان ديدگاهي را نشان دهيم.