عوامل موثر بر روند ريزشوندگي به سوي پايين دست در رودخانه هاي با بستر گراولي: نمونه هايي از باختر و شمال ايران

Controlling factors of downstream-fining trend in gravel-bed rivers: examples from western and northern Iran

روند ريزشونده به سمت پايين دست رودخانه ها در اثر جورشدگي هيدروليكي و سايش دانه ها ايجاد مي شود. افت سرعت و قدرت جريان به سوي پايين دست باعث حمل انتخابي رسوبات و در نتيجه كاهش اندازه دانه ها در اين راستا مي شود. با اين وجود، ناپيوستگي هايي در اين روند رخ مي دهد. در اين پژوهش، هفده رودخانه كشور واقع در پهنه هاي ساختاري ايران مركزي، سنندج-سيرجان و زاگرس براي شناخت اثر شش عامل ايجاد ناپيوستگي در روند ريزشوندگي به سوي پايين دست رودخانه ها آزموده شده-اند: ورود منابع كناري، تغيير ليتولوژي، برداشت شن و ماسه رودخانه اي، وجود گسل در مسير و افزايش شيب بستر. اولين عامل موجب دو نوع ناپيوستگي: 1- به صورت پرش ناگهاني (در صورت ورود شاخه فرعي با بار گراولي، تغيير ليتولوژي به سنگ هاي نامقاوم تر به سوي پايين دست، تغيير شيب و يا وجود گسل در مسير) و 2- روند درشت شونده موقتي اندازه دانه (در صورت وجود منابع واريزه در مسير) مي شود. برداشت شن و ماسه رودخانـه اي موجب شدت موقـتي روند ريز شـوندگي مي شود.

The downstream-fining trend in river-bed sediments occurs due to the hydraulic sorting and grain erosion. Downward decrease in velocity and stream power causes selective sediment entrainment which results in a fining trend in the grain size. However, some discontinuities occur in this trend. In this study, five controlling factors which cause these discontinuities were tested in the studied rivers: side sediment sources, change in the basin lithology, mining, fault and basin slope. The first factor causes two types of discontinuities: 1- abrupt increase in the grain size (due to confluence of a gravel-bed side channel) and 2- a temporary coarsening trend (in case of side-channel screes). Mining (i.e. river sand and granule) results a temporary increase in the fining trend and occurrence of fault (causes abrupt increase in the grain size). Change in the basin lithology also causes abrupt increase in the grain size )if the downstream rocks are less resistant to erosion(.