تكنولوژي‌هاي قدرت در سياست‌نامة خواجه نظام‌الملك

The Instruments of Power in Nizam al-Mulk’s Sīyāsatnāmeh “The Book of Government”

چكیده آنچه ابن خلدون دربارة چرخة ظهور و سقوط عصبیت در حكومت‌های قبیله‌‌ای می‌‌نویسد در باب ایران صدق نمی‌‌كند؛ زیرا طبقاتی چون دهقانان، نهادهایی چون وزارت، سازه‌‌هایی چون قنات، رسومی چون وقف و ... باعث شده است كه مبانی حكومت‌‌مندی در ایران فضایی برای تنفس داشته باشد و خارج از فنون تغلب استبدادی تعریف ‌‌شود. مثلاً می‌‌توان به متن سیاست‌‌نامة خواجه نظام‌الملك اشاره كرد كه در آن به‌رغم داشتن روحیة اشعری و حكمت عملی اندرزی ایرانشهری فنون بسیار خردورزانه‌‌ای از اعمال‌كردن و محدودكردن قدرت را ترسیم می‌‌كند. ایرانیان علاوه بر فقه، حكمت و عرفان شیوه‌ای به نام اندرزنامه‌نویسی داشته‌‌اند كه میراث همیشگی ایران باستان است. در این شیوه فنونی را برای حكومت‌مندی‌‌ پیشنهاد و پیاده كرده‌‌اند كه با آن‌كه در عصر حكومت‌‌مندی متافیزیك به سر می‌‌برد، اما نشانه‌‌های واقع‌گرایی و مصلحت‌گرایی از چرخش امور عمومی را در خود جای داده است. این مقاله با استفاده از ادبیات تئوریك حكومت‌‌مندی در پی ترسیم فنون اعمال قدرت و محدودكردن آن در سیاست‌نامة خواجه نظام‌الملك است و با ارائة مدلی تئوریك به نقد و ارزیابی آن می‌‌پردازد.

What Ibn Khaldun writes on the cycle of fall and rise of Asabiyyah in tribal governments is not true about Iran because the presence of social castes such as proletarian, institutions such as ministry, structures such as subterranean aqueducts and practices such as endowment etc. has led to provision of margins for basis of governmentality in Iran which cannot be defined in terms of exploitative domineering techniques. A case in point is Nizam al-Mulk’s Siyasatnamah in which the author despite having Ash’ari attitude and Iranshahri advisory practical wisdom devises utterly sagacious methods to practice and limit power. In addition to fiqh, wisdom and mysticism, Iranians enjoyed a method called “writing book of advice—Andarznāmeh” which is their shared heritage of ancient Iran. In this method, they have proposed and employed techniques for governmentality which despite its being in the metaphysic era of governing it has accommodated realistic and expedient signs of the circulation of public affairs. The present paper, tries to outline the techniques for practicing and limiting power in Nizam al-Mulk’s Siyasatnamah through the use of theoretic literature of governmentality and also via proposing a theoretic model tries to criticize and evaluate that.