تبيين مـرزشكني در داستان‌هاي نوين فارسي

Metalepsis in Persian Literary Fiction

مفهوم «مرزشكنیِ روایی» را نخستین بار ژرار ژنت (1972) در این دو وجه لاینفك معرفی كرده است: وجهی مبتنی بر «صورت» پاره‌‌روایت‌‌های مرزشكن و مشخصاً ممیزه‌‌های كلامیِ داستان از فراداستان و فروداستان؛ و وجه دیگر مبتنی بر «كاركرد» دوگانة ‌‌پاره‌‌روایت‌‌های مرزشكن در پرداخت داستان از راه داستان‌‌پریشی. با این‌كه سال‌‌ها از معرفیِ مهم‌‌ترین مؤلفه‌‌های مفهوم «مرزشكنی» در دیدگاه‌‌های نوآورانة ‌‌ژنت می‌‌گذرد، ولی این مفهوم، همچون دیگر مفاهیم بنیادین روایت‌‌شناسی، تا به حال توجه چندانی را در نقد روایت‌‌های فارسی به خود جلب نكرده است. فارسی كه سهل است، حتی از تشخیص اهمیت مرزشكنی و بررسیِ دقیق كاركردهای روزافزون آن، در چهارچوب مطالعات جهانی روایت، هم دیری نمی‌‌گذرد. در این مدت، معدود روایت‌‌پژوهانی كه دربارة ‌‌مرزشكنی نظر داده‌‌اند یا این مفهوم را تنها از سویة ‌‌بلاغی‌‌اش دیده‌‌اند یا فقط با نگاهی هستی‌‌شناسانه در آن نظر كرده‌‌اند. در مقالة ‌‌حاضر، نگارنده بر آن بوده است تا ابتدا كاركردهای صنعت مرزشكنی را به كمك پاره‌‌ای از برجسته‌‌ترین نمونه‌‌های آن در داستان‌‌های نوین فارسی دسته‌‌بندی كند و سپس با استناد به درهم‌‌تنیدگیِ این كاركردها نشان دهد كه، به خلاف دیدگاه روایت‌‌پژوهان، مرزشكنی، از یك سو، در هر صورتی از گفتمان دارای كاركردی هستی‌‌شناختی است و، از سوی دیگر، كاركرد مرزشكنی هرچه باشد، جز در وجهی از گفتمان شرفِ صدور نمی‌‌یابد.

The concept of ‘narrative metalepsis’ is first introduced and characterized by GerardGenette (1972) along two integrated dimensions: one is concerned with the formalprofile of metaleptic narration, particularly the formal linguistic featuresdistinguishing it from intra-, extra-, and meta-diegetic levels; the other is concernedwith the world-creating and (at the same time) world-destroying functions performedby metaleptic narration. Of these two, only the second, that is the functional aspect ofmetalepsis-in postmodern fiction alone-has almost entirely attracted the attention ofnarrativists at the expense of marginalizing any research on the first aspect. However,drawing on some of the most prototypical cases of metalepsis in modern Persiannarratives (including realistically and postmodernistically motivated ones), thisarticle aims at classifying and clarifying the applications of metaleptic technique innarrative contexts.