اثرات عوامل زمين‌­شناختي بر شكل­‌گيري هندسه رودخانه قزل­اوزن سفلي و روند جابه‌جايي در بازه كوهستاني و دشت سيلابي

به‌منظور شناخت عوامل موثر بر مورفولوژي رودخانه قزل­‌اوزن در حدفاصل بين سد استور تا سد منجيل در دو بازه سنگي و دشت سيلابي بازه‌اي به‌طول تقريبي 195 كيلومتر انتخاب و در اين پژوهش مورد بررسي قرار گرفت. براي بررسي شكل رودخانه، از نقشه‌هاي توپوگرافي و عكس‌هاي هوايي با مقياس 50000:1 سال‌هاي 1334 و 1371 استفاده شد. پس از ترسيم پلان رودخانه، مشخصات هندسي رودخانه از جمله عرض، طول موج و ارتفاع حلقه‌هاي مياندر، ضريب سينوزيته، شعاع و دامنه نوسانات حلقه‌هاي مياندر و عوامل هندسي ديگر اندازه­‌گيري شد. نتايج نشان داد كه مقادير ميانگين زاويه مركزي حلقه­‌هاي مياندر و ضريب سينوزيته تنگ­‌دره رودخانه به‌ترتيب 140.55 درجه و 1.46 از بازه دشت­ سيلابي به‌ترتيب 105.08 درجه و 1.22 بيشتر است، بنابر­اين رودخانه در بازه كوهستاني پرپيچ و خم‌دار­تر است. جابه‌جايي جانبي رودخانه قزل‌­اوزن در بازه دشت­ سيلابي نيز مطالعه شد كه 63.3، 26.6 و 10.1 درصد موارد به‌ترتيب به‌سمت ساحل چپ، راست و به هردو سو در اثر چندشاخگي به‌وقوع پيوسته و لذا جابه‌جايي كلي رودخانه به‌سمت ساحل چپ است كه منطبق با جهت فشارش تكتونيكي ناشي از حركات صفحات تكتونيكي در اين ناحيه است. اين موضوع اثر تكتونيك را بر الگوي رودخانه حتي در بازه دشت­ سيلابي به اثبات مي­‌رساند. تنش برشي هيدروليكي محاسبه شده رودخانه در بازه سنگي 150 پاسكال است، حال آن‌كه مقاومت برشي سنگ­‌هاي آتشفشاني كانال رودخانه در اين بازه 150 مگاپاسكال و به‌بيان ديگر يك ميليون برابر است. بنابراين، فرايندهاي فرسايش رودخانه­‌اي نمي­‌تواند تنگ‌دره سنگي اين رودخانه را به‌وجود آورده باشد. براي اثبات اين موضوع، شيب و جهت شيب درزه‌هاي كانال سنگي رودخانه در 10 ايستگاه و 439 درزه به‌كمك كمپاس در صحرا برداشت شد. در ضمن خط مركزي مسير رودخانه در بازه سنگي از روي نقشه­‌هاي توپوگرافي رسم و در فواصل 250 متري به قطعات مستقيم، تقسيم و زاويه هر قطعه نسبت به شمال جغرافيايي تعيين شد. دياگرام گل‌سرخي، جهات درزه­‌هاي كانال سنگي رودخانه و جهات مسير قطعات مستقيم رودخانه، مشابهت زيادي نسبت به هم نشان دادند. اين تحقيق نشان داد كه رودخانه قزل­‌اوزن در بازه كوهستاني داراي يك طرح اوليه نيوتكتونيكي بوده و مسير آن در تنگ‌دره، تابع شكاف‌هايي است كه از پيش وجود داشته‌ و تنها رودخانه توانسته نسبت به تعميق و تعريض آن كوشش نمايد.

Downstream of Ghezel-ouzan River from Ostoor to Sefidrood dams with approximately ‎‎195 kilometers length studied in this research. For morphological study, the topographic ‎maps and the aerial photos (1955 and 1992) on a scale of 1: 50000 are used. At the first ‎step, the river plan was drawn in both gorge valley and flood plain basin and then ‎geometrical characteristics such as width, wavelength and amplitude of meanders loops, ‎sinuosity, radius and other factors of the meanders measured in two above-mentioned ‎basins. This research showed that, the mean values of the central angle of meanders and ‎sinuosity coefficient of the gorge river is 140.55 degree and 1.46 respectively. It is more ‎than flood plain reach with 105.08 degree mean central angle and 1.22 sinuosity ‎coefficients. Therefore, the river is more meandering in the mountainous reach. Lateral ‎shifting of Ghezel-Ouzan River in flood plain reach showed that 63.3% and 26.6 % ‎respectively occurred to left and right and 10.1 percent to both sides due to braiding. ‎Lateral shifting of Ghezel-Ouzan River at flood plain reach indicates that lateral shifting of ‎the river, occurred mainly toward the left bank, which is agreed to the direction of the ‎tectonic stresses due to the plate tectonic movements. It proves that tectonic factors affect ‎on river pattern even in the erosional reach. In gorge basin hydraulic bed-shear of the river ‎is quantitatively 150 Pascal, whereas, shearing strength of volcanic rocks in gorge valley ‎lies in the order 150 Mpa., i.e. one million times higher. Therefore, the erosional processes ‎could not have formed the gorge valley. To prove this opinion, dip and direction of rock ‎bank joints of the river in gorge basin recorded at field in 10 stations and about 439 joint ‎surfaces. The centerline of the river channel drawn based on the topographic maps, and ‎then, it changed to the series of broken and straight lines at the intervals of 250 m, and ‎then their directions were determined. The rose diagram of rectifying river segments and ‎rock joints of the gorge canal are similar with together. It shows that the river in ‎mountainous basin had neotectonic predesigned pattern and the river current on the ‎bedrock and only it partly can widening its valley.‎