تكامل برزخي از نگاه معارف عقلي و نقلي

Purgatorial Perfection from Perspectives of Reason and Revelation

تكامل برزخي از مباحث مهم كلامي، فلسفي و عرفاني است كه ديرباز در ميان علما مطرح است. بر اساس متون ديني، تكامل اخروي يك موضوع ممكن، مسلم است ولي از لحاط معارف عقلي تكامل نوعي تغيير و حركت است و حركت از نظر فلسفي خروج تدريجي شي از قوه به فعل است و حركت مشروط به ماده (حامل اين قوه و استعداد) و حالت بالقوه‌اي است كه بدون آن حركت معنا نخواهد داشت. آنگاه جاي اين سخن است كه با انتقال انسان به عالم برزخ، عالمي كه در آن از مادّه خبري نيست و استعداد به فعليّت نمي‌رسد، حركت و به تبع آن تكاملي نيز وجود نخواهد داشت! علماي علوم عقلي در توجيه عقلاني تكامل برزخي در راستاي پاسخ به اين اشكال مي‌گويند: جسم و بدن در وجود نفس شرط است اما نفس در بقاي خود نيازي به بدن و جسم ندارد. نفس بدون بدن نيز مي‌تواند كامل شود، زيرا وجود بدن در تكميل نفس شرط نيست، همان‌گونه كه نفس و روح در حالت خواب بدون كمك قواي بدن مي‌تواند فيض‌هايي را دريافت كند. البته، بايد توجه داشت كه تكامل اخروي با تكامل دنيوي متفاوت است. آنچه مسلم است اينكه تكامل اخروي علمي بوده، مانند دنيا عملي نيست.

Purgatorial perfection is an important problem in kalam, philosophy and mysticism which drew scholarsʹ attention from the outset. On the basis of revealed sources perfection in hereafter is a possible and undeniable event but from philosophical position it does not make sense since perfection is a sort of motion and it is nothing but gradual change from potentiality to actuality, which involves matter as substratum for potency and disposition. After death man enters purgatorial world in which there is no matter and hence no potency and change and thus no perfection. In justifying the event scholars in the domain of rational sciences focus on the nature of soul which, though in coming into being is in need and makes use of corporeal body as a means for its perfection, can survive the body and continue to grow spiritually without any form of matter as it can take place even in this world in dream in which spirit receives effusions without body. It is worth noting that other-worldly and purgatorial perfection is different from worldly one, the former being intellectual and latter practical.