جَبَرتي، تاريخ‌نگاري و بينش تاريخي وير

Jabartī, his Historiography and Historical Insight

عبدالرحمن جَبَرتی در دوره‌ای به نگارش رویدادهای مصر پرداخت كه این سرزمین در آستانه تحولاتی بود كه به سبب آن‌ها ویژگی‌های سنتی جامعه مصر به‌تدریج دستخوش دگرگونی می‌شد. منشأ جریان‌های دگرگون ساز از آنجا بود كه از سده نوزدهم میلادی اندیشه‌های جدید اروپایی در بسیاری از موارد، از جمله در زمینه تاریخ‌نگاری به مصر سرایت كرد كه جبرتی در مدت بیش از دو دهه نخست این سده، شاهد آن بود. با آن‌كه جبرتی شاهد این جریان جدید بوده و نخستین مورخ مسلمانی است كه دست‌اندازی‌های سیاسی و اقتصادی اروپاییان را به جهان اسلام گزارش داده، ولی به شیوه سنتی دست به نگارش وقایع مصر زده است. با وجود این، گاه با اِعمال نگرش انتقادی و تمجید از رفتارهای عقلانی غیر مسلمانان و غیره از این شیوه عدول كرده، به‌طوری كه می‌شود اثر تاریخی او را به‌مثابه معبری بین تاریخ‌نگاری سنتی اسلامی و تولد تاریخ‌نگاری جدید تلقی كرد. آنچه وقایع‌نویسی جبرتی را مهم‌تر ساخته، آن است كه وی در نوشتن، تحت تأثیر صاحبان قدرت نبوده و به‌طور مستقل و به سبب حبّ وطن به نگارش تاریخ اقدام كرده، با این حال وطن‌دوستی‌اش مانع واقع‌نگری او نشده است. همچنین محور گزارش‌های جبرتی حكمرانان نیستند، بلكه وی عمدتاً اوضاع و احوال مردم را مورد توجه قرار داده است. مقاله حاضر به بررسی روش تاریخ‌نگاری جبرتی و بینش تاریخی او می‌پردازدعبدالرحمن جَبَرتی در دوره‌ای به نگارش رویدادهای مصر پرداخت كه این سرزمین در آستانه تحولاتی بود كه به سبب آن‌ها ویژگی‌های سنتی جامعه مصر به‌تدریج دستخوش دگرگونی می‌شد. منشأ جریان‌های دگرگون ساز از آنجا بود كه از سده نوزدهم میلادی اندیشه‌های جدید اروپایی در بسیاری از موارد، از جمله در زمینه تاریخ‌نگاری به مصر سرایت كرد كه جبرتی در مدت بیش از دو دهه نخست این سده، شاهد آن بود. با آن‌كه جبرتی شاهد این جریان جدید بوده و نخستین مورخ مسلمانی است كه دست‌اندازی‌های سیاسی و اقتصادی اروپاییان را به جهان اسلام گزارش داده، ولی به شیوه سنتی دست به نگارش وقایع مصر زده است. با وجود این، گاه با اِعمال نگرش انتقادی و تمجید از رفتارهای عقلانی غیر مسلمانان و غیره از این شیوه عدول كرده، به‌طوری كه می‌شود اثر تاریخی او را به‌مثابه معبری بین تاریخ‌نگاری سنتی اسلامی و تولد تاریخ‌نگاری جدید تلقی كرد. آنچه وقایع‌نویسی جبرتی را مهم‌تر ساخته، آن است كه وی در نوشتن، تحت تأثیر صاحبان قدرت نبوده و به‌طور مستقل و به سبب حبّ وطن به نگارش تاریخ اقدام كرده، با این حال وطن‌دوستی‌اش مانع واقع‌نگری او نشده است. همچنین محور گزارش‌های جبرتی حكمرانان نیستند، بلكه وی عمدتاً اوضاع و احوال مردم را مورد توجه قرار داده است. مقاله حاضر به بررسی روش تاریخ‌نگاری جبرتی و بینش تاریخی او می‌پردازد.

’Abd al-Raḥmān Jabartī got involved in writing Egypt’s incidents at a time when this country was about to enter developments due to which the traditional features of Egypt would undergo some transformations. The transformative trends were originated from the fact that since nineteenth century new European thoughts in various cases, including historiography, which Jabartī had been witnessing since the early two decades of nineteenth century, permeated into Egypt. Although Jabartī had witnessed this new trend and has been the first Muslim who has reported the political and economic aggressions of the Europeans against the Muslim world, he has undertaken to write Egypt’s incidents in a traditional method. Nevertheless, he has sometimes retracted from this method by exerting a critical approach and praising the rational conducts of the non-Muslims and others, in such a way that his historical work can be considered as a passage between the Islamic traditional historiography and the emergence of the modern historiography. What has made Jabartī’s historiography more significant is that he has not been influenced by the power-wielders and has undertaken to write history independently and out of his love of homeland, although his love for his homeland has not prevented him from his realism. Similarly, Jabartī’s reports have not been focused on the rulers; rather, he has mainly taken into consideration the people’s circumstances. The present article undertakes to study Jabartī’s method of historiography and historical insight.