مطالعه تطبيقي فضاي معماري كاروانسراهاي صفوي شاخص در بازار اصفهان، مطالعه موردي كاروانسراهاي شاه، ساروتقي و مادرشاه

Comparative Study of Architectural Space in the Prominent Safavid Caravanserais of Isfahan Bazaar (case study: Shah, Sarutaqi and Madar-Shah caravanserais)

توجه به رفاه و امنيت كاروانيان در طول تاريخ ايران باعث بنيان بناهاي كاروانسرا و عناصر وابسته آن، براي برطرف كردن نيازهاي ارتباطي و اقتصادي شد. كاروانسراها به دو گونه؛ برون شهري و شهري تقسيم بندي مي شوند. شكوفايي كاروانسراهاي ايران در دوره صفويه مرهون ايجاد امنيت، گسترش ارتباطات با كشورهاي اروپايي و هند از طريق زميني يا دريايي و توسعه تجارت داخلي و خارجي است. در اين دوره رونق توليد و بازرگاني به خصوص در اصفهان، پايتخت صفويان، سبب استقرار كاروانسراهاي شهري به عنوان عنصري منسجم در ساختار بازار اصفهان شد. براين اساس، بازار و كاروانسراها در پيوندي تنگاتنگ با يكديگر قرار گرفته و تنوع فضايي گسترده اي را به وجود آوردند. ازاين رو، مطالعه درباره كاروانسراها كه با گذشت زمان نقش اوليه خود را به تناسب نيازهاي بازار و خدمات آن از دست دادند، از اهميت خاصي برخوردار است. پژوهش حاضر درپي پاسخ به اين پرسش است كه چه تغييراتي در كاروانسراهاي صفوي بازار اصفهان رخ داده است. براين اساس، با بهره گيري از مطالعات كتابخانه اي و ميداني و استفاده از روش قياسي گونه هايي از اين كاروانسراها را بر پايه پاسخ دهي به نيازهاي فردي و اجتماعي تاجران و كاروانيان بررسي و مقايسه و الگوهاي رايج در كاروانسراها را با توجه به كاركردهاي اقامتي- تجاري آنها بازشناسي كرده است. بازشناسي اين ايده ها ميتواند در طراحي فضاهاي تجاري متناسب با نيازهاي امروزي بازار كمك كند. اين كاروانسراها از نظر دوره ساخت به سه گونه؛ آغازين، مياني و پاياني تقسيم شده اند. باوجود مشابهتي كه كمابيش در بيشتر گونه هاي كاروانسراهاي صفوي بازار اصفهان ديده مي شود، تفاوت هايي نيز در اين آثار ازلحاظ ارتباط ساختاري با بازار و عناصر شهري آن، تركيب فضايي كاروانسراها، وسعت، فرم خارجي و نوع ورودي ها، ميانسراها، ايوان ها، ايوانچه ها، رواق ها، حجره ها و نيز تنوع فضايي كاروانسراها ديده ميشود.

The welfare and safety of caravans have always been of great importance throughout the Persian history and this fact has led to the foundation of the buildings called caravanserai and its related elements. These buildings resolved communication and economic needs. Caravanserais can be divided into two kinds: city and intercity. Flourishing of Iran’s caravanserais in the Safavid era was due to the security, development of relationships with Europe and India by land or sea as well as development of foreign and domestic trade. In this period, prosperity in production and commerce, especially in Isfahan (capital of the Safavids), led to the establishment of urban caravanserais as a coherent element in the structure of the urban bazaar (market). Accordingly, the structure of bazaars and caravanserais was closely linked to each other and created variations in the caravanserais’ structure. Although, in time, caravanserais lost their primary role in relation to the bazaar’s needs and services, studies about these caravanserais are important. The present research seeks to answer the question of what changes have occurred in the Safavid caravanserais of Isfahan bazaar. This study has been executed using library and field studies and comparative method. The main purpose is to provide a typology of the Isfahan bazaar’s caravanserais in the Safavid era to respond to personal and social needs of traders and caravans, in addition to extracting common patterns in these caravanserais according to their residential and commercial functions. Recognizing these patterns can help designing commercial spaces proportionate with modern needs of the bazaar. These caravanserais, according to their construction period, are divided into three kinds: early, middle and late. Despite similarities in most types of Safavid caravanserais in Isfahan bazaar, some differences are seen as well in these buildings considering their structural relation to bazaar and its urban elements, caravanserai’s spatial composition, expanse, external form and type of entrances, courts, ivans (porches), ivanches (small porches) and ravaghs (porticoes), rooms and also caravanserai’s spatial diversity.