تحليل ساختار فضايي- كالبدي مسجد جامع اردستان با تفكيك لايه‌هاي تاريخي

Review of the Evolution of Jame Mosque of Ardestan

يكی از دوره‌های درخشانِ هنر معماری ايران، دوره سلجوقيان است كه مصاديق بسياری از آن را می‌توان در پايتخت سياسی- فرهنگی آنان، اصفهان، يافت. اردستان پيرو تحولات سياسی و مذهبيِ پايتخت، از كانون‌های مهم و فعال اصفهان در اين دوره به شمار می‌رفته و همين امر سبب شد كه تغييرات اساسی در سامانه فضايی و كالبدی مسجد جامع اين شهر ايجاد گردد. اين بنا، يكی از شاهكارهای معماری اسلامی ايران بوده كه در طول حيات خود، تغييرات گسترده‌ای را تجربه كرده است. باوجود اهميت اين مسجد و تعدد پژوهش‌های صورت‌گرفته، همچنان تحولات فضايی- كالبدی آن به وضوح مشخص نيست. بنابراين، سير تحول مسجد جامع اردستان و تفكيك لايه‌های تاريخی آن، هدف پژوهش حاضر است. روش تحقيق به‌كار گرفته‌شده، تفسيری- تاريخی است. ضمن اينكه، مستندنگاری و مطالعات تطبيقی نيز مبنای اصلی كار قرار گرفته است. شايان يادآوری است تأمل در آرای پژوهشگران و تعميم نظريات آنان، برای مرتفع‌ساختن كاستی‌های موجود بوده كه نتايج ارزنده‌ای در خصوص تفكيك لايه‌های تاريخی داشته است. بررسی‌های انجام‌شده بيانگر آن است كه كهن‌ترين عنصر معماری در بقايای مسجد، قسمت‌هايی از ديوار خشتی بوده كه متعلق به بنايی پيش از مسجد اوليه است. با تكيه بر مطالعات تطبيقی، مسجد از دوره آل بويه وجود داشته و عمده تحولات آن در دوران سلجوقيه و صفويه صورت گرفته و پس از آن، تغييرات در پوسته ظاهری بنا انجام شده است. دستاوردهای پژوهش تا حد بسياری ابهامات موجود در زمينه لايه‌های تاريخی اين بنا را، بخش‌هايی كه تاكنون ناديده انگاشته شده‌اند، كاسته است.

Abstract The Seljuk period is one of the most brilliant periods in the history of Iran architectural art. Many instances of such architectural works can be found in Isfahan, the political and cultural capital of Iran. Following the political and religious developments in capital, Ardestan considered as one major active center. This led to some changes in Jame Mosque of Ardestan over the time. Jame Mosque of Ardestan is one of the architectural masterpieces of Iran that has been experienced extensive changes during its life. The main objective of this study is to review Jame Mosque of Ardestan. This study analyzes and reviews the formation process of this mosque from the initial state to the present day. Interpretive-Historical research method was used to conduct this study using historical texts as well as contrastive and comparative analysis of related historical buildings. Therefore, this study is mainly based on providing documentaries of a journalistic nature and field studies. Reflection on opinions of researchers and extension of their view to existing building and eventually completion of prior information provided valuable conclusions regarding clearer building developments in different periods. Therefore, the ambiguity of historical layers is largely reduced in this study (parts of which have been ignored so far). Moreover, this study considers the space factor ( this factor has not been considered in most resources) to help understanding of the building formation process.