بيلان آبي و نقش مولفه بارش در برآورد استعداد رويشي شن‌زارهاي مناطق بياباني (مطالعه موردي: منطقه سبزوار)

Water balance and the role of precipitation in estimate growth potential of sand dunes in desert areas (Case study: Sabzevar regoin)

شن‌زارهاي كشور با وسعتي قريب به 5/4 ميليون هكتار به عنوان يكي از مهمترين عوارض مناطق بياباني از جنبه‌هاي مختلف حايز اهميت مي‌باشند. شن‌زارها به جهت خصوصيات ويژه هيدرولوژيكي، ضمن حفظ و ذخيره‌سازي مناسب رطوبت توام با عرضه مناسب آن، قابليت تبديل شدن به بيشه‌زار و حتي كشتزار را دارا مي‌باشند. اين امكان زماني به خوبي فراهم مي‌گردد كه درك صحيح از وضعيت رطوبت و بيلان آبي در شن‌زار وجود داشته باشد. بنابراين در راستاي تعيين قابليت رويشي شن‌زار، مطالعه بيلان آبي و تعادل رطوبت امري ضروري است. به منظور بررسي استعداد رويشي شن‌زارهاي منطقه سبزوار به كمك بيلان آبي، تپه‌هاي شني محدوده روستاي دولت آباد به عنوان سايت ثابت اندازه‌گيري و پايش عوامل دخيل در بيلان آبي انتخاب گرديد. سپس با مطالعه مرفولوژي تپه‌هاي شني، نمونه‌برداري‌ها و اندازه‌گيري‌ها بر روي دو نوع شن‌زار تثبيت شده و نيمه فعال متمركز شد. با توجه به اندازه‌گيري مستقيم رطوبت افق نگهدارنده به وسيله دستگاه TDR، توزيع مناسب پروفيلي بر روي قطاع مختلف شن‌زار انجام و پس از ثبت ماهيانه داده‌هاي رطوبتي و حرارتي طي سال‌هاي اجراي طرح (84-1381) و نيز استخراج و آناليز داده‌هاي جوي (بارندگي، تبخير و تعرق)، با بهره‌گيري از معادلات بيلان آبي، شن‌زار موصوف از نظر هيدرولوژيكي گروه بندي گرديد. نتايج بررسي‌ها نشان داد كه شن‌زار مورد مطالعه به لحاظ هيدرولوژيكي، در گروه شن‌زارهاي ناتراوا طبقه بندي مي‌گردد كه در اين گروه از شن‌زارها، نفوذ ثقلي منفي بوده و امكان تغذيه آبهاي زيرزميني وجود ندارد. بنابراين در شن‌زار منطقه مورد مطالعه،‌ نزولات جوي اصلي ترين منبع تامين كننده نياز آبي گياهان بوده و آبهاي زيرزميني نقش موثري در جبران نياز آبي ندارند. از اين روي آنچه را كه دوام و پايداري رشد نباتات را در عرصه شن‌زار مورد مطالعه، تضمين مي‌نمايد، چيزي جز رطوبت ذخيره شده در افق نگهدارنده شن‌زار حاصل از بارش هاي جوي نمي‌باشد. طبعا بهره‌گيري مطلوب از اين ذخيره رطوبتي تابع آگاهي از نوسانات حجمي آن است كه بررسي ها نشان مي‌دهد در شرايط شن‌زار مورد نظر، بيشترين ذخيره رطوبت در حد ظرفيت زراعي در فصل زمستان محقق مي‌گردد و با شروع دوره خشك، رطوبت به لايه‌هاي عمقي كشيده مي‌شود. بنابراين تنظيم تاريخ كشت بذر و نهال گياهان با زمان تمركز رطوبت در لايه‌هاي سطحي (ترجيحا اسفندماه)،‌ شرايطي را فراهم مي‌سازد كه حداقل نياز آبي گياهان تامين و آبياري‌هاي تكميلي محدود و كارآمد گردد.

Sand dunes of Iran with more than 4.5 million hectare area as a feather of desert regions are important from different aspects. Sand dunes with special hydrologic characteristics, in addition to conserving humidity temporary suitable releasing it, capable to converting as a shrub lands or crop lands. Therefore, it is necessary to study water balance on sand dunes. In order to surveying on sand dunes vegetation capability in Sabzerar region using water balance, Dovlat-Abad sand dunes was selected as a fixed site for measuring of effective factors on water balance. Then, considering morphology of sand dunes, sampling and measurements were concentrated on two kinds of sand dunes (fixed & semi-active sand dunes). Continently, with attention to measuring moisture directly on reservoir horizon by TDR, soil profiles were distributed fitly on different slopes of sand dune. Then with recording monthly moisture and temperature data during 1381-1384 years and collecting meteorological data including precipitation & evapotranspiration using equation of water balance, sand dune was classified from hydrological view. Results showed that Dovlat-Abad sand dunes classified as Un–infiltrative sand dunes group. On this group, Gravitational infiltration is negative and nutrition of underground waters is impossible. So, at these sand dunes, precipitation is the major resource for requirement water of plants and the role of under ground waters isn, t important. Optimal exploiting of reserved moisture on sand dunes related on knowing range volume of it that studies indicated on sand dune situation in Dovlat-Abad, extra reservation of moisture nearly field capacity was occurred in winter season. With beginning of dry period, moisture was infiltrated deep layers. So, temporary date of seed or plantlet culturing with concentration of moisture on surface layers, provide conditions that minimum requirement water of plants was released and irrigation was restricted consequently water use of efficiency was increased. Keywords: Water balance, Moisture, Dovlat-Abad sand dunes