بررسي و نقد نظريه اشراقي علم الهي

چكيده نوشتار حاضر در صدد ارايه تصويري از سير تكاملي تبيين نظريه اشراقي علم الهي ـ آن‌گونه كه از سوي شهاب‌الدين سهروردي (شيخ اشراق) مطرح شده است ـ و بيان نقدهاي صدرالمتالهين و نيز برخي ملاحظات نگارنده بر اين نظريه است. سهروردي در بحث از علم الهي، طي سه گام مشخص، از رويكرد مشايي به نظريه اشراقي علم الهي منتقل مي‌شود. اين سه گام را مي‌توان به‎ويژه در سه اثر اصلي او: تلويحات، مطارحات و حكمهًْ‌الاشراق ملاحظه كرد. سهروردي بر اين باور است كه علم خدا، به ذات خودش و به مخلوقات تعلّق مي‌گيرد و از سنخ «علم حضوري» است. او علم حضوري خدا به ذات خود را از طريق حضور ذات خدا براي ذاتش و علم حضوري خدا به مخلوقات «در مقام فعل» را از طريق اضافه اشراقي توجيه مي‌كند؛ اما از علم الهي به مخلوقات «در مقام ذات» (يا علم قبل از معلوم) غافل مي‏شود. به همين لحاظ نظريه اشراقي علم الهي، اگرچه از جهاتي، نسبت به نظريه مشايي علم الهي پيشرفت قابل توجّهي را نشان مي‌دهد، لكن نقدهايي بر آن وارد است كه از سوي صدرالمتالهين در كتاب مهمّ او با عنوان تعليقات بر شرح حكمهًْ‎الاشراقِ قطب الدّين شيرازي مطرح شده‌ است و فلاسفه اسلامي بعدي نيز گاه تقريرات جديدي از آن ارايه داده‌اند. ملاحظات ديگري نيز قابل طرح‎اند كه به نظر مي‌رسد در آثار سهروردي بي‌پاسخ مانده‌اند.