بررسي تاثير عوامل طبيعي در توزيع فضايي مراكز باستاني آذربايجان غربي با استفاده از GIS

Study the effect of natural factors on the spatial distribution of ancient centers using GIS in West Azerbaijan

باستان‌شناسي به عنوان نظامي علمي براي پردازش مدل‌ها و ايجاد قياس هاي منطقي و بازسازي محيط طبيعي، وامدار جغرافياست و به صورت جدايي ناپذيري در بازسازي محيط طبيعي گذشته استقرارهاي انساني با چشم انداز و محيط مرتبط است؛ چرا كه الگوهاي خاص زندگي شكل گرفته بر روي زمين ناشي از تاثيرات متقابلي است كه بين انسان و محيط وجود داشته است. تاثيرپذيري انسان از اين محيط طبيعي همواره موجبات تمايز فضايي از نظر تراكم جمعيت و سكونت را فراهم آورده و سبب شكل گيري الگوهاي خاص سكونت در دوره هاي باستاني مختلف شده است. از اين رو پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از نرم افزار GIS و مدل موران نحوه توزيع فضايي مراكز باستاني استان آذربايجان غربي را نسبت به متغيرهاي طبيعي شامل ارتفاع، شيب، جهات شيب، شكل زمين، فاصله از رودخانه ها، كاربري اراضي، نوع آب و هوا، دما، تبخير و بارش را بررسي كند. روش تحقيق توصيفي ـ تحليلي بكار گرفته شده در اين پژوهش از نوع كاربردي مي‌باشد. بدين منظور 1408 مركز باستاني مربوط به دوره هاي مختلف (پيش از تاريخ، آغاز تاريخي، تاريخي و اسلامي) شناسايي و پايگاه اطلاعاتي لازم براي آن‌ها تشكيل گرديد و سپس نحوه توزيع فضايي آن‌ها در ارتباط با عوامل طبيعي مورد بررسي قرار گرفت. نتايج حاصل از پژوهش نشان مي دهد كه دسترسي به منابع آب، بارش، آب و هوا، كاربري اراضي و شكل زمين بيشترين تاثير را در پراكندگي مراكز باستاني داشته اند به طوري كه نتايج حاصل از كاربرد مدل موران بيانگر تغيير توزيع فضايي مراكز باستاني از الگوي تصادفي در دوران پيش از تاريخ (با z-score 4/0) به الگوي خوشه اي نه چندان قوي در دوره اسلامي (با z-score 04/2) با همبستگي فضايي متوسط مي باشد بستر طبيعي مراكز باستاني در دوره هاي تاريخي و عصر آهن بيشتر نواحي كوهستاني جنوب و جنوب شرقي استان با آب و هواي مرطوب و خيلي مرطوب مي باشد اين شرايط با وجود دسترسي به مراتع، محيط مناسبي را براي دامداري فراهم مي كند. اين در صورتي است كه در خوشه هاي مربوط به دوران تاريخي و اسلامي بيشتر در حوزه رودخانه ها و نواحي كوهپايه اي و در ارتباط با اراضي كشاورزي و يا مخلوط اراضي ديم و مرتع پراكنده هستند.

Archeology as a scientific system for processing of models and making rational analogy and rebuilding natural environment, is indebted to geography, and is inseparably relevant to landscape and environment in rebuilding past natural environments of human settlings. Although particular patterns of life is formed on Earth by the result of interaction between humans and the environment there. Changes in the natural environment have provided spatial differentiation in terms of Population and housing density and the cause of formation have been patterns of living in different historical periods. Hence, the present study intends to study the manner of special distribution of ancient centers in regard to natural variables including elevation, slope, aspect, landforms, distance from rivers, land uses, climate parameters such as rainfall, temperature and evaporation using GIS and ʹʹMoranʹʹ model. The descriptive-analytical research method was used in this study. For this purpose, 1408 ancient centers of different eras (prehistoric, beginning of history, historical and Islamic) were recognized, and spatial geo database of them was created, and then the pattern of spatial distribution of them in regards to natural factors was investigated. The result of this study indicates that accessibility to water resources, rainfall, weather, land uses, and landforms have had the most effect on distribution of ancient centers, as a results of ʹʹMoranʹʹ model application indicate that the change in spatial distribution of ancient centers from random model in prehistoric era (Z score of 0.4) to somewhat strong cluster model in Islamic era (Z score of 2.04) with average spatial distribution. The natural field of ancient centers in historical eras in the eraʹs of Iron age is mostly distributed on mountainous areas of south and south eastern of the province with humid and very humid climate. This situation according to the accessibility to rangelands provides a suitable environment for animal husbandry. However, the clusters of Islamic and Historic eras are mostly distributed on the catchments of rivers and foothills in relation to agricultural or mixture of rangeland and dry farming lands.