مقايسه دو سنخ خردورزي خودبنياد و وحي بنياد در مناظره ابوحاتم رازي و محمد بن زكرياي رازي

A Comparison of two Types of Autonomous and Revelation-Based Rationalism in Abu Hatam Razi and Muhammad Ibn Zakariyya Razi’s Debate

در بررسي سير جريان عقلگرايي در جهان اسلام معمولاً به بررسي چالشهاي جريان عقلگرايي با گروههاي ظاهرگرا، متكلمان اشعري و صوفيه پرداخته ميشود و كمتر به بررسي و مقايسه جريانهاي مدافع عقل با يكديگر اقبال ميگردد. در ميان جريانهاي مدافع عقل، دو سنخ خردورزي خودبنياد و خردورزي وحي‌باور جايگاه موثرتري دارند. زيرا در گفتگوي اين دو سنخ از خردورزي است كه نيازهاي متقابل عقل و دين به هم آشكار ميشود و گفتگوها از جدلهاي صنفي فاصله گرفته و به گفتگوي واقعي نزديكتر ميگردند. هدف اين نوشتار بررسي مواضع خلاف و وفاق خردورزي ابوحاتم رازي، احمدبن‌حمدان (ف.322 ه .ق) و محمد بن زكرياي رازي (ف.313 ه .ق) بعنوان نمايندگان خردورزي خودبنياد و خردورزي وحي بنياد در قرن سوم و چهارم هجري است. اين دوره اهميت زيادي در تاريخ تفكر اسلامي دارد، زيرا در اين دوره است كه گفتمانها و مكاتب فكري شكل ميگيرد و نظريه‌ها و مرزبنديها ظهور و نمود مييابد. فروكاستن اختلاف عقلگرايي ابوحاتم و محمدبن زكرياي رازي به اعتقاد يا عدم اعتقاد ايشان به ضرورت نبوت، يك مقايسه بسيار سطحي است كه مولفه‌ها و ماهيت عقلگرايي ايشان را بيان نميكند. نوشتار حاضر در پي اين است كه ريشه‌هاي دورتر و اصلي اين اختلاف را واكاوي نمايد و تصويري از روش عقلگرايي و نظام معرفتي هريك ارايه دهد.

The studies on the development of the rationalist trend in the world of Islam usually discuss the challenges of rationalist groups with exoteric groups, including Ash‘ari mutikallimun and Sufists rather than compare or analyze the trends defending reason. Among such trends, the two autonomous and revelation-based rationalist groups play more influential roles. The reason is that it is in the dialog between these two groups that the mutual dependence of reason and religion on each other is revealed. Here, the dialog moves away from a sectarian debate and comes closer to real conversations. The purpose of this paper is to investigate the favorable and unfavorable ideas of Abu Hatam Razi, Ahmad Ibn Hamdan (d. 322 AH), and Muhammad Ibn Zakariyya Razi (d. 313 AH) regarding two kinds of rationalism, namely, autonomous and revelation-based, in the third and fourth centuries, respectively. This period is of great importance in the history of Islamic philosophy because during which different philosophical debates and schools emerged and various theories and boundaries were developed. Reducing the difference of the rationalism of Abu Hatam and Muhammad Ibn Zakariyya Razi to their belief or disbelief in the necessity of prophethood is the outcome of an extremely superficial comparison which does not explain the components and nature of their rationalism. The present paper aims to inquire into the main roots of this difference and provide a clear picture of their rationalistic methods and epistemological systems.