تأثير شرايط اقليمي و سياست‎گذاري‎هاي اقتصادي بر انحطاط اقتصادي شهر بغداد در عصر خلافت عباسي

The Impact of Climate Conditions and Economic Policies on the Economic Decline of Baghdad in the Era of the Abbasid Caliphate

عوامل متعدد سیاسی، اجتماعی، مذهبی و... در روند انحطاط اقتصادی بغداد در عصر دوم خلافت عباسی تأثیر داشته‎است. این پژوهش، دو متغیّر شرایط اقلیمی و سیاست‎گذاری‎های اقتصادی را به دلیل تأثیر مستقیم بر انحطاط اقتصادی بغداد بررسی كرده و با رویكردی تاریخی و با استفاده از داده‎های برگرفته از منابع تاریخی و جغرافیایی و با روش تحلیلی ـ تبیینی، در صدد پاسخ‎گویی به این پرسش‌ است كه شرایط اقلیمی و همچنین سیاست‎گذاری‎های اقتصادی بر انحطاط اقتصادی بغداد چه تأثیری داشت؟. نتایج بررسی حاكی از آن است كه شرایط اقلیمی بغداد، كه در دوران ثبات سیاسی خلافت عباسی و تحت نظارت دقیق حاكمیت، از عوامل اصلی رونق اقتصادی دارالخلافه بود، در دوره‎های پرآشوب حضور امیرالامرایان، دیلمیان و سلجوقیان در بغداد، عامل نابسامانی كشاورزی و تجارت شد. شاخصه‎های اقلیمی چون طغیان و نقصان رودها، تغییرات آب‎وهوایی و... آسیب‎های جدی به زمین‎های كشاورزی زده یا موجب خشكسالی، قحطی، كمبود محصولات زراعی، گرانی نرخ اجناس و زمینه‎ساز انحطاط اقتصادی بغداد شد. از سوی دیگر، سیاست‌گذاری‎های ناكارآمد اقتصادی در زمینۀ اخذ خراج و مالیات، مصادرۀ اموال، نبودِ نظارت بر بازار، بی‌توجهی به خطوط ارتباطی بغداد، كه گذرگاه‎های اصلی واردات و صادرات بودند، موجب اختلال در امر تجارت و ركود اقتصادی بغداد شد.

In this paper, the economic decline of Baghdad in the second period of the Abbasid caliphate is examined. Historical data indicate that variouspolitical, social, religious, economic and geographic factorswere at work in thisdecline. In this paper, the two variables of climate conditions and economic policies have been studied due to their direct impact on the economic decline of Baghdad. Using data extracted from historical and geographical documents, and based on an analytic-interpretive method, the present paper attempted to investigate impacts of climate conditions and economic policies on the economic decline of Baghdad. The findings of the study revealed that the climate conditions of Baghdad—which in the era of political stability of Abbasid caliphate and under supervision of the government was one of the main factors in the economic prosperity of Baghdad—was itself the cause of trade and economic downturn and turbulence  during the Buwayhid and Seljuk eras. Climatic features like rivers’ overflow or their water reduction, climate changes, etc. resulted in drought, famine, shortage of crops, and inflation, andgradually led to Baghdad’s economic decline. On the other hand, ineffectiveeconomic policies of taxes and tribute, propertyconfiscation, market monitoring, and lack of due attention to linking routes—which were the main crossroads for importing and exporting goods—resulted in Baghdad’s commercial and economic downturn.