مساله راه حج در مناسبات حكومت‌هاي شرق و غرب ايران ( از غزنويان تا صفويه)

The Hajj issue in relations of the governments of East Iranian with Western counterparts (from Ghaznavid to the Safavid)

چكيده همچون امروز، در جهان گذشته نيز توسعه‌طلبي دولت‌ها معمولاً نيازمند توجيهاتِ مشروعيت بخش بود. اين توجيهات بيش از آنكه بازتاب همه واقعيت باشد بهانه و دستاويز بود. در آن روزگاران يكي از مهم‌ترين بهانه‌هاي توسعه طلبي حكومت‌ها دستاويزهاي ديني بود. از جمله در ميان حكومت‌هاي مسلمان نيز معمولاً براي افزايش قدرت و قلمرو، گسترش دين و برپايي احكام آن يكي از مهم‌ترين بهانه‌ها به شمار مي‌آمد. انجام فريضه جهاد براي گسترش دين اسلام اصلي‌ترين مستمسك مسلمانان براي كشورگشايي در سرزمين‌هاي غير اسلامي بود. امّا آنگاه كه برخي از اين گونه حكومت‌ها مي‌خواستند در درون سرزمين‌هاي اسلامي و عليه ديگر رقيبان مسلمان خود دست به توسعه‌طلبي بزنند، از آنجا كه حكم جهاد كاربرد چنداني براي لشكر كشي در درون دارالاسلام نمي‌توانست داشته باشد، تلاش براي برپاداشتن برخي ديگر از احكام دين را دستاويز خود مي‌كردند. يكي از اين دست بهانه‌ها، تلاش براي كمك به انجام فريضه حجِ اتباع خود بود. از آنجا كه پيش نياز انجام چنين فريضه‌اي امنيت راههاي گذر حاجيان از سرزمين خود تا مكه و مدينه بود، دولت‌هاي مسلمان همواره يكي از وظايف خود را برقراري چنين امنيتي مي‌دانستند و به همين بهانه و در واقع براي توجيه توسعه‌طلبي خود، در قلمرو همسايگان دست به دخالت و كشورگشايي مي‌زدند. در ايران به نظر مي‌رسد دولت‌هاي مسلمان شرق ايران بيشتر به اين بهانه دست يازيده باشند. چه حاجيان سرزمين آنان بودند كه براي انجام حج بايد از مركز و غرب ايران گذر مي‌كردند. طرح چنين ادّعاهايي در تاريخ ايران بعد از اسلام، گويا از روزگار غزنويان آغاز و تا ميانه‌هاي روزگار صفويه ادامه يافته است. در اين نوشته تلاش شده است روند طرح اين ادّعاها از سوي دولت‌هاي مستقر در شرق ايران در مناسباتشان با دولت‌هاي مركز و غرب ايران در دوره يادشده بررسي شود. از اين روي اين يك مطالعه طولي و تا اندازه‌اي مقايسه‌ايست و سعي مي‌كند چگونگي زنده بودنِ يك ادّعا را در طول چند دوره از تاريخ ايران نشان دهد.

Abstract Like today, in the last world, expansion of governments were usually part of the requirments of the require justification for legitimacy. This justification is a pretext and excuse rather than a reflection of all the facts. In those days one of the most important governments pretext for expansion was the religious justification. To spread the Muslim religion and its precepts by holding was usually one of the most important excuses of Muslim governments to increase the power and territory. The duty of Jihad, was the main pretext for the conquest of Muslims in non-Islamic lands. But when some of these governments wanted expansion within the territory of Muslim and against other competitors, Because of the limited use of jihad for campaign in the Dar-al-Islam, attempt to other precepts by holding were their excuse. One of these excuses was trying to help performing the Hajj duty to its own nationals. Since the introduction of the duty was security in the way of the pilgrims from Mecca and Medina within their territories, Muslim governments always knew one of their duties with such security. By this excuse, and in fact to justify its expansion in the scope of their neighbors, they would intervene and conquest. Such a thing seems to be pretext of The East Iranian Muslim governments. As their pilgrims to perform Hajj, must pass through the center and the West of Iran. Raising such claims in the history of Iran in the Islamic period, have started probably from Ghaznavid dynasty and continued until the middle of the Safavid era. So the comparative approach was adoted for this survey. More over, in this studs was attempted to show the result of a claim among several perieds ay Iranian history.