تاريخ اجتهاد و تقليد از سيد مرتضي تا شهيد ثاني و تاثير آن در انديشه سياسي شيعه

The history of Ijtihad from Seyyed Morteza to Shahid Thani and its impact on the Shiite political thought

مساله پرسش جاهل از عالم، نكته‌اي است كه در قرآن مورد تاكيد قرار گرفته است. اين امر عقلايي بعدها سازمان مذهبي جامعه را به دو بخش عالم و جاهل تقسيم كرد و به تدريج بحث مفتي و مستفتي را پديد آورد. در آغاز بحث اجتهاد مربوط به تكاپوهاي عقلاني براي درك فروع ديني از اصول بود، اما كم كم مفهوم تقليد در برابر آن، سبب شد تا به تدريج اجتهاد و تقليد، به خصوص در فرهنگ شيعه، جاي بحث مفتي و مستفتي را كه شكل ساده‌تر همين قضيه بود بگيرد. اجتهاد و تقليد در شيعه، به نوعي با بحث امامت و نيابت از امام معصوم ارتباط داشت و از اين حيث با تفكر سنتي تفاوت يافت. ابتدا سيد مرتضي مباحث خاص اجتهاد و تقليد را مطرح كرد و سپس انديشه‌هاي وي در مكتب حله گسترده‌تر و پردامنه‌تر مطرح شد. يكي از اساسي‌ترين نكات در اين مباحث، شرط حيات در مجتهدِ مفتي بود. اين شرط در مكتب حله، و بيشتر توسط علامه حلي مورد توجه قرار گرفت و سبب تقويت مبحث رهبري و مرجعيت و زعامت در شيعه شد. ميراث حله در فقه، به ويژه بحث اجتهاد و تقليد به دوره صفوي منتقل شد و زمينه را براي شكل‌گيري مفهوم مجتهد الزماني كه براي محقق كركي به كار مي‌رفت، فراهم كرد. اين مساله براي شيعيان عرب، در نواحي شامات نيز همچنان مطرح بود و شهيد ثاني كه در بعلبك مي‌زيست، در اين‌باره رساله مستقلي نوشت و روي اين شرط پافشاري قابل ملاحظه‌اي از خود نشان داد. در اين مقاله سير تطور اين بحث از مكتب بغداد تا مكتب حله و از آنجا تا دوره مياني صفوي پي‌گيري شده است.

The ignorantʹs asking questions of the wise is an issue greatly emphasized in the holly Qurʹan. This rational subject, afterwards, divided the society into the wise and the ignorant and resulted in the binary division of the mufti and the mustafti (the fatwa receiver). Ijtihad (jurisprudence) was at first limited to rational inquiries for understanding the secondary principles of religion based on the essential ones, but due to the concept of Taghleed (obedience), Ijtihad and Taghleed gradually replaced mufti and mustafti, the simpler form of the same subject, especially in the Shiite culture. Ijtihad and Taghleed in Shiism were somehow related to Imamate and deputyship from the immaculate Imams and hence different from the orthodox thinking. Seyyed Morteza first proposed the particular subject matters of Ijtihad and Taghleed and his ideas were widely developed in the Helleh School. One of the most essential subjects among these was the condition that the mufti should be alive. More than anybody else, Allameh Helli brought this issue into his consideration which led to an increased attention to leadership controversy in Shiism. The legacy of the Helleh School in jurisprudence, especially the question of Ijtihad and Taghleed was transferred to the Safavid era and prepared the ground for Mohaghegh Karaki to put forward the concept Mojtahed-oz-Zamani [jurisprudent of the time]. The subject drew also the attention of the Arab Shiites in Syria and Shahid Thani, who lived in Baʹalbak, wrote a separate treatise on the subject and insisted considerably on the condition. This paper traces the development of the issue from the Baghdad School to the Helleh School and from there to the Safavid era. Accordingly, the treatise by Shahid Thani, which contained significant arguments related to the issue, was translated and studied, as well.