نقد ديدگاه مسكويه درباره شاخصه انسانيت و رابطه آن با فضيلت و سعادت بر مبناي قرآن و حديث

Critique of Miskawayh’s Viewpoint concerning Humanity’s Index and its Relation to Virtue and Happiness on the Basis of the Qur’ān and Ḥadīth

مسكویه «عقل» را ذات و جوهر نفس مجرد انسان می‌داند و «فضیلت» را حاكمیت عقل بر قوای نفس و اعمال آن، ذكر می‌كند كه نتیجه‌ی آن، آزادی عقل در پرداختن به تأملات نظری است و ره‌آورد این تأملات كه عبارت است از «حكمت»، همان «سعادت» نفس است. بنابراین سعادت، مستند به جنبه نظری عقل است، و فضیلت كه حاصل شأن عملی عقل است، نقشی مقدمی برای آن دارد. اما در آیات و روایات، فضیلت و سعادت انسان از طرفی ریشه در عقل دارد و از طرف دیگر اراده و انتخاب‌گری انسان میان فجور و تقوا، موجب تزكیه (فضیلت) و در نتیجه فلاح (سعادت) است. از این رو حوزه معنایی عقل در لغت و لسان دین، و همچنین شاخصه محوری فضیلت و سعادتِ انسان در قرآن، سؤالات كلیدی این تحقیق بوده‌اند كه پس از تعیین «انسان به منزله عامل انتخابگر» به‌عنوان آن شاخصه محوری، و بازشناسی معنای عقل و اذعان به منشأ بودن آن در فضیلت و سعادت از طریق تمییز میان حق و باطل و تدبیر و عاقبت‌اندیشی، به این نتیجه رسیدیم كه بر خلاف رأی مسكویه، فضیلت نقش مقدمی برای سعادت ندارد بلكه ملاك فضیلت و سعادت یك چیز است و آن اتخاذ «تقوا» است.

Miskawayh regards intellect as the essence and non-material substance of human soul and mentions “virtue” as the sovereignty of intellect over the faculties of the soul (nafs) and its actions, the resul of which is the freedom of intellect in dealing with theoretical contemplations and the outcome of these contemplations is “wisdom”, that is the “happiness” of the soul. Therefore, happiness relies on the theoretical aspect of intellect; and virtue, which is the outcome of the practical mode of intellect, functions as its prelude. However, in the verses and traditions, human virtue and happiness is, on one hand, rooted in intellect and, on the other, man’s will and power of choice between vices and virtue leads to purification (virtue) resulting in salvation (happiness). Thus, the semantic dominion of intellect in the lexicology of religion and the pivotal index of human virtue and happiness in the Qur’ān, have been the key questions of this research. As such, after determining “man as the opting factor” depicted as the above pivotal index, and after recognizing the meaning of intellect and admitting its originality in virtue and happiness through distinction between truth and falsehood and providence, we have concluded that, contrary to Miskawayh’s opinion, virtue does not functions as a prelude to happiness; rather, the criterion for virtue and happiness is one and the same, i.e. acquiring “God-wariness”