بررسي باستان‌شناختي بافت تاريخي شهر سرايان

A Study on the Historical Ural Planning of “Sarayan” city

بخش عمده‌‌اي از مساحت كشور ايران، نواحي گرم‌وخشك است. بافت شهري در اين مناطق متناسب با اقليم گرم‌وخشك به‌وجود آمده و به‌گونه‌‌اي طراحي شده است كه پاسخ‌گوي نيازهاي ساكنان آن باشد. از اين ديدگاه، تمام بافت‌‌هاي نواحي گرم‌وخشك ايران شرايط به‌نسبت يكساني دارد. سرايان نيز از شهرهايي است كه در حاشيه كوير مركزي ايران واقع شده و بافت تاريخي ارزشمند و متناسب با شرايط كويري دارد. اين شهرستان در شمال‌ غربي استان خراسان جنوبي قرار گرفته و به‌دليل دارا بودن ويژگي‌‌هاي اقليمي، جغرافياي زيستي و هم‌جواري با كوه و دشت، و قرار گرفتن در مسير جاده ارتباطي خراسان بزرگ، براي سكونت مكاني مناسب بوده و اين امر موجب رشد و توسعه آن در دوره‌هاي مختلف تاريخي شده است. در بافت قديم شهر سرايان، آثار معماري از دوران تيموري تا پهلوي وجود دارد. آثار معماري برجاي‌مانده از بازار، مسجدجامع، كاروان‌سرا، شش‌محله مختلف با آب‌انبارها و مساجد كوچك خود، دليلي بر پويايي اين بافت در گذشته نه‌چندان دور است. هدف از بررسي و شناسايي همه‌جانبه اين نوع بافت، مطالعه معماري گذشته اين منطقه و تبيين هويت ساخت‌وساز ساختمان‌هاي نواحي حاشيه كويري ايران است؛ ازهمين‌رو نگارش مقاله حاضر براساس گردآوري اطلاعات از طريق مطالعات ميداني و به‌روش پيمايشي در محل با روي‌كرد تاريخ فرهنگي انجام گرفته و هدف از آن، دريافت منطق چيدمان ساختمان‌ها و بازسازي بخش ازبين‌رفته بافت قديم شهري و محله‌‌اي سرايان از عهد صفوي تا دوره پهلوي اول است. بخش عمده‌‌اي از مساحت كشور ايران، نواحي گرم‌وخشك است. بافت شهري در اين مناطق متناسب با اقليم گرم‌وخشك به‌وجود آمده و به‌گونه‌‌اي طراحي شده است كه پاسخ‌گوي نيازهاي ساكنان آن باشد. از اين ديدگاه، تمام بافت‌‌هاي نواحي گرم‌وخشك ايران شرايط به‌نسبت يكساني دارد. سرايان نيز از شهرهايي است كه در حاشيه كوير مركزي ايران واقع شده و بافت تاريخي ارزشمند و متناسب با شرايط كويري دارد. اين شهرستان در شمال‌ غربي استان خراسان جنوبي قرار گرفته و به‌دليل دارا بودن ويژگي‌‌هاي اقليمي، جغرافياي زيستي و هم‌جواري با كوه و دشت، و قرار گرفتن در مسير جاده ارتباطي خراسان بزرگ، براي سكونت مكاني مناسب بوده و اين امر موجب رشد و توسعه آن در دوره‌هاي مختلف تاريخي شده است. در بافت قديم شهر سرايان، آثار معماري از دوران تيموري تا پهلوي وجود دارد. آثار معماري برجاي‌مانده از بازار، مسجدجامع، كاروان‌سرا، شش‌محله مختلف با آب‌انبارها و مساجد كوچك خود، دليلي بر پويايي اين بافت در گذشته نه‌چندان دور است. هدف از بررسي و شناسايي همه‌جانبه اين نوع بافت، مطالعه معماري گذشته اين منطقه و تبيين هويت ساخت‌وساز ساختمان‌هاي نواحي حاشيه كويري ايران است؛ ازهمين‌رو نگارش مقاله حاضر براساس گردآوري اطلاعات از طريق مطالعات ميداني و به‌روش پيمايشي در محل با روي‌كرد تاريخ فرهنگي انجام گرفته و هدف از آن، دريافت منطق چيدمان ساختمان‌ها و بازسازي بخش ازبين‌رفته بافت قديم شهري و محله‌‌اي سرايان از عهد صفوي تا دوره پهلوي اول است.

A vital consideration must be implied on recognizing and investigating the Ural plannings of old and ancient cities. Old architectural Ural plannings as Iranian civil and culture symbol, are historical documents, which exhibit experiences from old Iranians. Warm regions form a major part of our country. City Ural plannings are totally based on the special warm and dry weather, which provides the responses to the people of the region. Accordingly, a similar condition is considered for all warm and dry regions in Iran. Sarayan is one of the cities located around the central desert of Iran, which contains the ancient and valuable Ural planning proportional to the condition of the region. This city is located in southern Khorasan province and the north western part of this province. Special regional properties, mountains and deserts neighborhood and being along a connective road have made Sarayan a place for residence, which caused its extension and growth. An alive spirit is exposing from past up to now according to different architectures from the Timurid to Pahlavid and six different areas inside the city, as well as distinctive architectures inside each area. This field and library research has been done in order to rebuild the urban Ural planning of Sarayan from Safavid to the first Pahlavid.