سيماي ريخت‌زمين‌ساختي بادزن‌هاي آبرفتي در ارتباط با زمين‌ساخت جنبا (كوهستان شتري ، خاور طبس)

Morphotectonics Features of Alluvial Fans Associated with Active Tectonics (Shotori Mountains, East of Tabas- Central Iran)

مطالعه ويژگي‌هاي زمين‌ريختي بادزن‌هاي آبرفتي در پهلوهاي باختري و خاوري كوهستان شتري واقع در خاور طبس دو دسته مختلف از اين بادزن‌ها را آشكار مي‌سازد. دسته اول از اين بادزن‌ها كهن‌تر و داراي گسترش بيشتري هستند و راس آنها در پاي كوهستان شتري و پايشان تا بخش‌هاي مياني دشت هم مي‌رسد. اين بادزن‌ها كه در حال حاضر رسوب‌گذاري مجراي اصلي بر روي آنها انجام نمي‌شود، اغلب شامل رسوبات آبرفتي كهن با پوشش نازكي از رسوبات آبرفتي جوان‌تر هستند. دسته دوم كه به‌صورت يك بادزن جوان و پويا مي‌باشند در انتهاي بادزن‌هاي دسته اول و يا در پاي كوهستان شتري- در بخش‌هاي جنوبي - قرارگرفته‌اند. مي‌توان گفت در مورد دسته اول فرايند رسوب‌گذاري پويا و جديد توسط مجراي اصلي ايجادكننده بادزن به بخش‌هاي پايين‌تر و پاي بادزن منتقل شده است ولي در مورد دسته دوم اين عمل در راس بادزن و بر روي رسوبات كهن‌تر انجام مي‌شود. به‌عبارت‌ديگر دسته اول بادزن‌ها شامل دو بخش آشكار كهن و پويا(نوين) است ولي دسته دوم همگي بادزن‌هاي جديد و پويا هستند. مطالعه انجام‌شده نشان مي‌دهد كه الگوي زمين‌ريختي دو نوع بادزن يادشده ارتباط آشكاري با موقعيت و سازوكار گسل‌هاي جنبا و نيز سطوح زمين‌ريختي موجود در دشت طبس و دامنه‌هاي خاوري كوهستان شتري داشته است و به‌عبارت‌ديگر با سازوكار فرگشت ساختاري اين كوهستان مرتبط است. الگوي يادشده به گونه‌اي است كه هر جا گسل جنباي زمين‌لرزه ويرانگر سال 1357 طبس در مرز كوه و دشت قرار دارد و در راستاي آن كوهستان شتري فراخاست مي‌نمايد، بادزن‌هاي جوان نوع دوم و هر جا كه گسل يادشده در اثر پيشرفت پيشاني جنبش هاي ساختاري در بخش‌هاي مياني دشت قرارگرفته است و در راستاي آن بخش كهن بادزن و كوهستان باهم در حال فراخاست هستند، بادزن‌هاي نوع اول-با دو بخش مجزا- تشكيل يافته است. اين فراخاست به‌صورت گسلش و چين‌خوردگي پويا همراه با لغزش‌هاي بين‌لايه‌اي در حال انجام است. پيشرفت پيشاني جنبش‌هاي ساختاري در طي فرگشت زمين‌شناختي كوهستان شتري سبب ايجاد چهار سطح زمين‌ريختي متفاوت همراه با سه نسل از بادزن‌هاي آبرفتي مختلف شده است. بدين ترتيب بامطالعه الگوي زمين‌ريختي بادزن‌هاي آبرفتي مي‌توان داده‌هاي پر ارزشي را در مورد موقعيت گسل‌هاي جنباي كواترنري در دشت‌هاي آبرفتي به‌دست آورد. به‌طوري كه اين الگو وجود يك گسل جنبا در نزديكي شهر بشرويه -خاور كوهستان شتري- را نشان مي‌دهد. اگر چه از اين گسل هيچ زمين‌لرزه مهمي تاكنون گزارش نشده ولي شواهد ريخت‌زمين‌ساختي نشان از پويايي آن داشته و از اين رو، رخداد زمين‌لرزه‌هاي بزرگ در آينده در اثر جنبش آن دور از انتظار نيست .

Geomorphic characteristics of alluvial fans on the sides of the Shotori Mountains in east of Tabas represent two different groups . The first group is older and is more dominant with their heads near the Shotori Mountainsʹ hillside and their toe spreading to the central parts of the plain. These alluvial fans on which no main recent channel sedimentation is occurring, are often consisted of old alluvial sediments with a thin cover of newer ones. The second group includes younger and active alluvial fans consisted of more recent sediments of stream bed, which are located at the termination of the first group or at the southern foothills of the Shotori Mountains. It can be said that in the first group, recent active sedimentation process by the main channel has been transferred to the lower parts and toe of the alluvial fan, but in the latter group sedimentation has been done on top of the alluvial fan and on older sediments. In other words, the first group consists of two obvious old and active (recent) parts, while the second group only includes recent and active alluvial fans. Our investigations indictaes that geomorphic pattern of these two alluvial fan groups has a clear relation with location and mechanism of active faults and geomorphic surfaces in the plain of Tabas and eastern slopes of the Shotori Mountains; in other words, it is related to the mechanism of structural evolution of this mountain. According to this pattern, wherever there is the active fault of the catastrophic 1978 earthquake at the front of mountain along which the Shotori Mountains are being uplifted, the second type of alluvial fans is formed. Where the fault is located in central parts of the plain as a result of deformational front propagation, and the old part of the alluvial fan and mountain are being uplifted along it, the first type of alluvial fans (with two separate parts) is formed. This uplift is accommodated by active faulting and folding associated with bedding plane faulting. Migration of deformational front during geologic evolution of the Shotori Mountains has caused four different geomorphic levels along with three generations of alluvial fans. It is concluded that investigating on geomorphic pattern of alluvial fans will provide valuable data about the location of active Quaternary faults in alluvial plains. This pattern shows an active fault near Boshruyeh (east of the Shotori Mountains). Although no major earthquake has been reported from the fault, all morphotectonic evidences show its activity and thus the occurrence of large earthquakes in the future is expected.