امتناع اندازه گيري دين داري و امكان رتبه بندي نوع دين داري

اين مقاله پژوهش هاي پيمايشي در حوزه دين را نقد و بررسي كرده است. البته تاكيد اصلي مقاله بر نقد پيمايش هاي اندازه گيري دين داري است و نه لزوماً هرگونه پيمايش مربوط به دين. نقطه عزيمت مقاله بحث از هماهنگي و هم خواني ناخواسته اما آسيب زاي دو گرايش فكري در دو گروه متفاوت است: گرايش قشري گري ديني حاكم بر ذهن دولت مردان، سياستمداران و مديران جامعه ازيك سو و گرايش پوزيتيويستي حاكم بر ذهن دانشگاهيان و پژوهشگران ازسوي ديگر. آن قشري گري ديني و اين تنگ نظري پوزيتيويستي كاملاً با هم سازگارند. هردو دين را امري بيروني و عيني در نظر مي گيرند و هريك به نحوي كميت نگرند. هردو نگاهي قسري (مكانيكي) دارند و هردو مي كوشند واقعيت ديني را هرچه بيشتر به اجزا تجزيه كنند. در ادامه، نويسنده پس از بيان مبادي روش شناختي اين گونه تحقيقات بر نقادي پژوهش هاي پيمايشي دين در غرب و ايران تاكيد مي كند و مي كوشد از طريق نقد يك مدل غربيِ سنجش ميزان دين داري (مدل گلاك و استارك) و يك مدل ايراني (مدل شجاعي زند) به مشكلات بنيادي پژوهش پيمايشي دين نقبي بزند. به دنبال چنين كوششي است كه نويسنده امكان سنجش ميزان دين داري را به دو دليل منتفي مي داند: نخست آنكه دين داري امري هم بيروني و عيني و هم دروني و كيفي است و تبلور بيروني دقيقاً تعين يافته اي ندارد. از اين رو، هيچ يك از حالات افراد را نمي توان معيار ثابت سنجش دين داري تلقي كرد، زيرا خود اين يا آن حالت آدمي نيست كه بايست مورد توجه قرار گيرد بلكه معناي نهفته در حالت آدمي اهميت دارد. دليل دوم نيز اين است كه به هيچ وجه نمي توان ميزان اهميت هريك از مولفه هاي دين داري را در تركيب كلي دين داري مشخص كرد و چون دين داري هاي بسيار متنوعي وجود دارد كه وزن مولفه هاي مختلفشان به نسبت متغير است، هرگونه امكان مقايسه ميان آن ها منتفي مي گردد. به عبارت ديگر، دين داري هاي مختلف ناهمگن و ناهم سنخ اند و لذا سنجش و مقايسه امور ناهم سنخ ممكن نيست (سطح مقياس اسمي). به جاي سنجش ميزان دين داري بايد به رتبه بندي نوع دين داري (رسيدن به سطح مقياس ترتيبي) پرداخت زيرا تنها مي توان ميزان دين داري افرادي را با هم مقايسه كرد كه دين داري شان از يك سنخ باشد. روش مناسب اين سنجش نيز روش كيفي است. بدين ترتيب، سنجش ميزان دين داري در واقع جاي خود را به رتبه بندي كيفي انواع دين داري مي دهد.