غزوهي تبوك، حركتي نظامي يا تدبيري اجتماعي سياسي

غزوه ي تبوك در نهمين سال از هجرت پيامبر (ص) و مصادف با زماني رخ داد كه اسلام سراسر جزيره العرب را در برگرفته بود و شبه جزيره در حال كسب بزرگ ترين تجربه ي سياسي خود بود. در اين دوره، مردمي كه فهم سياسي شان درحد پذيرش نظام هاي پدرسالارانه بود، در پرتو اسلام به سمت تشكيل امت اسلامي و حكومت متمركز پيش مي رفتند و به لحاظ اجتماعي دوره اي متفاوت را تجربه مي كردند. در چنين شرايطي و در برخورد با اوضاع جديد، سه جهت گيري كلي در جامعه ايجاد شد؛ برخي به پاسداري از سنن گذشته پرداختند، بعضي موافقان منفعت طلب و فرصت جو درپي تثبيت قدرت و تحكيم جايگاه فردي و قبيله اي خود بر آمدند و گروهي نيز با علاقه مندي به دفاع از آموزه هاي ديني، با سنن پيشين مقابله كردند. در اين شرايط، يكي از وظايف مهم پيامبر (ص) به عنوان رهبر سياسي ـ اجتماعي جامعه، شناسايي و اصلاح اين وضعيت بود. ايشان براي اين كار به آوردگاه هايي براي محك زدن ياران خود نياز داشتند. در روايات و اخبار غزوه ي تبوك، نشانه هايي ديده مي شود كه اصالت نظامي اين حركت را به چالش مي كشد. آيا هدف پيامبر (ص) از تدارك اين غزوه، مقابله با تحركات نظامي امپراتوري روم بود يا اين غزوه را به دنبال اهداف خاص سياسي ـ اجتماعي برنامه ريزي كرد و هدف از سازماندهي آن، ايجاد فضايي براي شناسايي و شناساندن جريان هاي سياسي ـ اجتماعي درون جامعه بود؟ براي پاسخگويي به اين سوالات مي توانيم حوادث اين غزوه را به روش هاي مختلف مورد بررسي قرار دهيم. در اين مقاله اين موضوع را در سخنان پيامبر و خطبه هاي قطعي الصدور از جانب ايشان بررسي كرديم. براي اين كار به تحليل محتواي متن سخنراني پيامبر (ص) در تبوك پرداختيم و براي اطمينان از درستي استنباطات، اين متن را با متن خطبه ي ايشان در اعزام نيروي نظامي به موته مقايسه كرديم؛ زيرا به لحاظ زمان، مكان و هدف حركت با هم شباهت هاي زياد دارند. اين مقايسه نشان داد كه هدف اصلي پيامبر (ص) از لشگركشي به تبوك، نظامي نبود؛ بلكه ايشان در اين غزوه هدفي كاملاً سياسي ـ اجتماعي را دنبال مي كردند.