تحليل و بررسي تفسيراشعري وصدرايي از حقيقت كلام خداوند

Analysis of Ashari’s and Sadraeiʹʹs Interpretation of the Reality of Divine Word

چكيده يكي از اوصاف خداوند كه در قرآن كريم به آن‌ اشاره شده صفت تكلم است.‌ انديشمندان مسلمان، در پي پاسخي مستدل به پرسش از حقيقت كلام خداوند، مباحثي را مطرح كرده‌اند كه در ‌اين ميان‌ انديشه فخررازي و نظريه ملاصدرا از ژرف نگري خاصي برخوردار است و نوشتار پيش رو به هدف مقايسه و ارزيابي‌اين دو نظريه تدوين شده است. فخررازي كلام حقيقي را معاني قايم به نفس متكلم دانسته با تاكيد بر غيريت‌اين معاني از اراده و علم و حقيقت مستقل بودنشان در نفس انساني،‌ايات قرآن را به عنوان بهترين اماره بر تكلم خداوند معرفي مي‌‌كند. اما ملاصدرا با ‌اين تلقي كه كلام، انشاي چيزي است كه بر نهان متكلم دلالت كند، اظهار مي‌‌دارد كه كلام الهي شامل تمام موجودات و افعال خداوند بوده و خداوند به‌اين اعتبار متكلم است. وي در تبيين مراتب كلام الهي، عالم امر را كلامِ اعلي، عالم نفس را كلامِ اوسط و عالم تشريع را كلام نازل خداوند معرفي مي‌‌كند. با وجود اتفاق نظر فخررازي و ملاصدرا در كلام لفظي و وجود مرتبه ديگري براي كلام، اما در كيفيت و خصوصيات آن مرتبه، اختلاف نظر دارند. در اين مقاله، علاوه بر احراز جامعيت نظريه صدرالمتالهين، ‌اين نتيجه حاصل شد كه منطوق برخي آيات قرآن كريم و روايات با تبيين صدرايي سازگاري بيشتري دارد.

Abstract One of Godʹs attributes that has been referred to in the Holy Quran is speech. To provide argumentative answers to the questions raised about the reality of Godʹs word, Muslim scholars have provided insights among which those of Molla Sadra and Fakre Razi depict their originators’ depth of thought. The present paper is aimed at a comparative study of their insights. Fakhre Razi considers the real word as the meanings emanated from the true nature of the speaker. With an emphasis on their independence from human nature, he introduces the Quranic verses as evidence for Godʹs speech. But Molla Sadra, based on this interpretation that speech is the expression of what is derived from the nature of the speaker, suggests that the divine word includes all kinds of creatures and Godʹs acts and on this basis God is the Speaker. To clarify the stations of the divine word, he introduces the world of order as the highest order speech, the world of the body as the middle order speech, and the world of religion as the lowest order speech. Regardless of the agreement between Fakhre Razi and Molla Sadra on the literal word and the existence of other states for the word, there are some differences between the two with regard to the qualities and the characteristics of these states. In addition to the comprehensiveness of Molla sadraʹs idea, the present study concludes that the true senses of some of the Quranic verses are more consistent with Sadraei’s ideas.