از كرامات تا خرافات (با تاكيد بر اسرارالتّوحيد و مقامات ژنده‌پيل)

From Miracles to Superstitions: with emphasis on Asrar al- Tohid and Maghamat -e Ahmad-e Jam

كرامات منقول در كتب صوفيه در ادوار مختلف تاريخي، به علل گوناگون با تحولات روايي، لفظي و معنايي همراه بوده است؛ چنانكه در دوره‌هاي اوليه داراي تعبيراتي ساده و محتوايي نسبتاً باورپذير است، وليكن با گذر زمان و به موازات تغيير شرايط سياسي و اجتماعي، اين كرامات نيز از سادگي و حقيقت‌مانندي به اغراق و محال‌گويي مي‌گرايد. اين گرايش در قرن ششم به اوج خود مي‌رسد؛ به‌گونه‌اي كه گاه، جاي هيچ توجيهي در آن باقي نمي‌ماند. در اين نوشتار قصد داريم تا با تاكيد بر دو متن اسرارالتّوحيد به‌منزله ميراث بازمانده از سنت عرفاني قرون چهارم و پنجم و مقاماتِ ژنده‌پيل به‌منزله ميراث عرفاني قرن ششم و با تكيه بر وجهِ غالب[1] هر اثر، ضمن ملاحظه تحولي كه در طول چندصدسال، در روايات كرامت رخ داد، چرايي و چگونگي سير اين تحول را ضمن تفصيل علل، اسباب و ريشه‌هاي آن، بررسي كنيم. بدون ترديد تحولات سياسي و آشفتگي‌هاي اجتماعي، حاكميت چندين‌ ساله تركان سلجوقي و به تبع آن انحطاط شديد علوم عقلي و ركود خِردگرايي در ايرانِ قرن ششم، با نزول محتوايي و لفظي كرامات منقول در مقامات عرفاني، ارتباطي تنگاتنگ و پيوندي ناگسستني دارد.

Miracles recounted in Sufi’s books during different historical periods have been traced by narrative, rhetorical and semantic developments due to various reasons; so that in early periods, they have had simple interpretations and fairly believable contents. But with the passage of time and in line with political and social changes, the simplicity of these miracles has changed to exaggeration. This issue is peaked in sixth century so that, at times, it leaves no space for any justification. This paper, with emphasis on two mystic texts of Asrar al- Tohid, as the surviving heritage from mystical tradition of fourth century, and Maghamat -e Ahmad-e Jam, as the surviving heritage of mystical tradition of sixth century, as well as highlighting the dominant aspect of each work, aims to investigate that why and how this development occured and explain its detailed reasons. Undoubtedly, political upheavals and social turmoils, several years of Seljuk Turks’ dominations, and as a corollary, the sharp decline of rational science and a downturn in rationalism in sixth century, are inextricably connected with content and rhetorical decline of miracles recounted in Mysticism