فرهنگ دوران مفرغ جديد و آهن I دشت اردبيل مطالعه ي موردي قلعه خسرو و قلعه هاي اقماري

The Late Bronze Age and Iron Age I Cultures in Ardabil Plain: Qalla Khosrow and Peripheral Castles

براساس مدارك باستان‌شناختی ویژگی‌های فرهنگی دوره‌ی مفرغ جدید و آهن I در بخش شرقی شمال‌غرب ایران نسبت به حوزه‌ی دریاچه ارومیه تفاوت‌های چشم‌گیری دارد. این تفاوت در الگوهای استقراری و فرهنگ‌های رایج در این دو حوزه به تفاوت ویژگی‌های جغرافیایی حاكم بر هر حوزه بستگی دارد. با وجود این‌كه عصر مفرغ جدید را در حوزه دریاچه ارومیه با عنوان فرهنگ سفالی نوع ارومیه و خابور معرفی كرده‌اند، ولی بارزترین ویژگی الگوی استقراری دوره مفرغ جدید در قسمت‌های شرقی این حوزه‌ی پهناور فرهنگی، یعنی دشت اردبیل، استقرار در درون قلعه‌هایی است كه با مصالح سنگی و به‌صورت خشكه‌چین بر بالای برجستگی‌های بلند طبیعی ساخته شده‌اند و از یك یا دو جهت به‌وسیله عوامل طبیعی مانند: پرتگاه‌ها، پوشش دفاعی داده شده است. قلعه‌های این دوره را با توجه به كاربرد و میزان اهمیت‌شان و برخی نشانه‌های دیگر، می‌توان در گونه‌های مختلفی طبقه‌بندی كرد. یكی از بارزترین ویژگی این نوع استقرار، وجود یك قلعه‌ی بزرگ در مركز به‌عنوان قلعه‌ی مركزی و چندین قلعه كوچك اقماری در اطراف آن بوده است. در این مدل قلعه‌هایی مانند قلعه‌خسرو، قلعه‌‌ی مركزی بوده و قلعه‌هایی چون: قلعه زینو، شیندیرشامی، كیچیك‌یوردی، شیطان‌داشی، گل‌نسا و قلعه‌یری، نقش قلعه‌های اقماری را ایفا می‌كردند. از جمله مشخصه‌های مادی قلعه‌‌ی مركزی علاوه‌بر وسعت زیاد آن، قرار داشتن یك گورستان با گورهای چهارچینه خرسنگی در كنار آن بوده است. قلعه‌های اقماری وسعت كمی دارند و در فاصله‌ی كمی دورتر از هر كدام از آن‌ها گورستانی متشكل از قبور چهارچینه سنگی نیز دیده می‌شود. این قلعه‌ها در اطراف قلعه‌ی مركزی با فواصل مشخصی پراكنده شده‌اند. به‌نظر می‌رسد كه كاربرد این قلعه‌ها محافظت از حدود و ثغور قلعه‌های مركزی و راه‌های ارتباطی بوده است. روش پژوهش حاضر توصیفی – تحلیلی و توجه به روش‌های میدانی بررسی و نتایج حفاری باستان‌شناختی است.

The chronology of Northwestern Iran is mainly based on the results of some sites located around Lake Uremia; while the northwestern Iran has various geographical landscapes, including pastures, mountains, and less-watered plains. The climate and vegetation had great impact on the life of people in this area. These impacts are more visible on the societies of the Late Bronze age and Iron Age of this small oasis. Qalla Khosrow is one of these sites located some 30 kilometers North-West of the Ardabil city. The fortress stands on a rocky hill, some 1395 meters above the sea level, on the left bank of the Ghara-su River; the river has restricted the site in north, northwest and east directions as flowing close to fortress structures with high steep. In addition to the vast natural obstacles, of the main advantages of the Qalla Khosrow is its location on the Ardabil- Meshgin Shahr ancient road. The extent of Qalla Khosrow including settlement and cemetery overall is more than 300 hectares in area while the fortress itself is about 20 hectares. According to the Archaeological evidences, the cultural features of the Late Bronze Age and Iron Age I in east of northwestern Iran have considerable differences with Lake Uremia basin. This diversity in settlement patterns and common cultures of given zones is depend on the dominant Geographical conditions of each zone. However, the Late Bronze Age of the Lake Uremia Basin is known as Uremia and Khabur Ware, but the most striking feature of the Settlement Patterns in the Late Bronze Age in eastern areas of the northwest of Iran -the Ardabil Plain- is living within castles which have been made with stone alignment without mortar on top of the hill and from one or two directions have preserved by natural features. Regarding to their function, notability and some other factors the castles of this period can be classified to various types. Of the most striking features of these settlements is a large castle in center as a central fortress surrounding by several smaller peripheral fortresses. In this model, the fortress such as Qalla Khosrow has been as central and the fortresses such as Zino, Shindir shami, Kichik Yurdi, Sheytan Dashi, Gol Nesa and Yeri castle peripheral fortresses having pattern. These citadels are not big and their expansion are 1 to 2 hectare in area. It seems that in Late Bronze Age of the region a network of fortified citadel around the central fortresses like Qalla Khosrow is visible. Of the physical characters of the central fortress to contain a cemetery with Megalithic graves. The peripheral fortresses are small in size and area and there are some graveyards Cist tombs around them. It seems that these castles had military function and have built to protect the boundary and pasture of central fortresses and as a military station guarding the Ardabil plain from the north.