ريخت‌شناسي معماري مسجد كبود تبريز

Architectural Morphology in Kabood Mosque of Tabriz (Iran)

مسجد كبود تبريز يكي از نفايس معماري ايراني است كه با وجود اهميت بي‌بديل اين بنا در منظومه ميراث معماري ايراني، ابهاماتي درباره آن وجود دارد. مقاله حاضر به بررسي يكي از اين ابهامات مي‌پردازد كه درباره ويژگي‌هاي سبكي اين مسجد است،. دليل ترديدها درباره شيوه معماري اين بنا، مربوط به هندسه پلان و تركيب حجمي خاص آن است كه باعث شده اين بنا از ديگر نمونه‌هاي معماري مسجد در ايران متمايز باشد. شيوه معماري اين بنا اگرچه باب جديدي در طراحي مسجد در معماري ايراني گشود، لكن نتوانست اشتياق و رغبت معماران بعدي را براي تكرار و تكميل فرم آن برانگيزد؛ لذا انديشه به‌كاررفته در آفرينش معماري مسجد كبود تبريز، همچون تك‌ستاره‌اي بود كه براي يك‌بار درخشيد و سپس خاموش شد. نوشتار حاضر در پي پاسخ‌گويي به اين پرسش‌هاست: ?. هويت معماري مسجد كبود تبريز ريشه در فرهنگ معماري كدام سرزمين دارد؟ ?. اگر تركيب حجمي اين بنا برگرفته از الگوهاي معماري وارداتي است، پس چرا فرم‌هاي معماري ايراني در سيماي آن موج مي‌زنند؟ ?. در تكوين نهايي اين اثر معماري، اتمسفر فرهنگي ايرانِ قرن نهم چگونه و به چه ميزان اثرگذار بوده است؟ اين پژوهش به‌لحاظ محتوا، با روش توصيفي ـ تحليلي انجام شده و در مرحله مطالعه تطبيقي با ديگر نمونه‌هاي معماري، از روش بررسي قياسي نيز بهره گرفته شده است. در اين مقاله، نتيجه مي‌شود كه بناي مسجد كبود تبريز هرچند شباهت فرمي به برخي آثار معماري عثماني دارد، معماران سازنده آن كه هنرمندان ايرانيِ خطه آذربايجان بودند، با كاربست تفكر بومي و فنون سنتي، چنان فرم وارداتي اين مسجد را با عناصر فرهنگ معماري ايراني آميخته ساخته‌اند كه محصول نهايي، سيماي معماري ايراني به‌خود گرفته و بخشي از آن شده است.

The present paper intends to answer the ambiguities which are proposed about the form originality of Tabriz Blue Mosque. The reasons for uncertainties about the form originality and the architectural method of this building are related to its planning method and special volumetric composition that have led it to be distinguished from other architectural types of mosques in Iran, in a way that, from the viewpoint of form pedigree no similar building can be found before or after it that indicates the logical sequence of a special architectural experience. So, in the architectural background of Iranian mosque, the idea used in architectural creation of Tabriz Blue Mosque is such a single star that shone only once and disappeared. Based on what is mentioned, the present paper intends to answer the following questions: A) In which country’s architectural culture the architectural identity of Tabriz Blue Mosque is rooted? B) If the volumetric composition of this building is retrieved from the imported architectural patterns, why does its image manifest Iranian architectural elements? C) How and to what extent the final development of this architectural monument is influenced by cultural atmosphere of the Tabriz of ninth century? From the viewpoint of nature and content of discussion, this paper has been written in a descriptive-analytical method and in the stage of comparative study with other architectural models, the deductive method of investigation is also utilized. It can be inferred that although the Blue Mosque building belongs to some Ottoman architectural monuments from the form point of view, the Iranian architects constructing it who were artists from the territory using Azeri method of Iranian architecture, by applying their indigenous thought and traditional techniques, intermingle the imported architectural form of this mosque with Iranian architectural culture in a way that the final product becomes a part of Iranian architectural discourse.