پديد آورندگان :
قيومي بيدهندي، مهرداد نويسنده , , سلطاني، سينا نويسنده كارشناس ارشد مطالعات معماري ايران Soltani, Sina
كليدواژه :
معماري ايراني , تصوف , خانقاه , خراسان , عرفان , معماري اسلامي
چكيده فارسي :
خانقاه در طي تاريخ ايران، به‌ويژه تا پيش از صفويه، در زمره بناهاي پرشمار بوده است. بااين‌حال، از معماري آن چندان چيزي نمي‌دانيم. براي شناخت معماري خانقاه بايد در طي چندين تحقيق در برهه‌هاي گوناگون تاريخي و مناطق جغرافيايي ايران و جهان اسلام، همه منابع نوشتاري عربي و فارسي و تركي و نيز آثار مرتبط معماري را بررسي كرد. در اين تحقيق، به مرحله نخست پيدايي خانقاه در زادگاه آن در ايران، يعني در سده‌هاي نخست هجري در خراسان (ربع نيشابور) مي‌پردازيم. روش اين تحقيق تفسيري‌ـ تاريخي و منبع اصلي آن، منابع اوليه نوشتاري مرتبط با خراسان سده‌هاي نخست است. صوفيان از سده دوم به‌بعد، در مكان‌هايي جز مسجد استقرار يافتند و از حدود سده پنجم بود كه بناي خاص صوفيان، خانقاه خوانده شد. مظروف يا سازمان خانقاه در خراسان سده پنجم به دست ابوسعيد ابوالخير قوام يافت. اين سازمان اركاني دارد؛ از اركان انساني گرفته تا رسوم خانقاه. كاركردهاي خانقاه دامنه‌اي دارد: از عمومي ـ همچون مجلس‌گويي ـ تا خصوصي ـ همچون زاويه‌نشيني و سماع. بناي خانقاه اين كاركردها را تحقق مي‌بخشيد. جاي اين بنا در درون يا بر كرانه شهر يا روستا بود نه در بين راه. اجزاي كالبد خانقاه، همچون سازمان آن، طيفي داشت: مكان‌هاي باز، نيمه‌باز و بسته. مكان‌هاي باز، يعني صحن و بام، به‌كاركردهاي عمومي اختصاص داشت و مكان‌هاي بسته، يعني جماعت‌خانه و حجره‌ها و صومعه، به كاركردهاي خصوصي. مكان‌هاي نيمه‌باز، يعني صفه (ايوان) و رواق، مقامي بينابيني داشت. جماعت‌خانه، به‌مقتضاي نيازها و كاركردش، به‌صورت گنبدخانه بود. صحن در ميان كالبد خانقاه قرار مي‌گرفت و صفه بر صدر صحن. جماعت‌خانه مستقيماً يا به‌واسطه صفه، به صحن مرتبط مي‌شد. حجره‌ها بر گرد صحن يا در دو سوي آن مي‌نشستند و درآيگاه (دستگاه ورودي) در ميانه يكي از اضلاع صحن.
چكيده لاتين :
Khaniqah in the history of Iran, especially in pre-Safavid era, was among the most frequent building types. Nevertheless what we know about its architecture is almost nothing. Identifying the khaniqah architecture requires a vast multi-disciplinary research, which would cover all of the Islamic lands through all of the periods of their histories, based on the most related Arabic, Persian, and Turkish primary sources and also the all remained relics of Sufi and religious architecture. This research is about the Khaniqah architecture in its formation phase, in the first Islamic centuries in its birthplace Khurasan (in Rob’e-i Nishapur). Since the second (AH)/ eighth (AD) century, Sufis gradually inhabited in buildings other than mosques. It was about the fifth (AH)/ eleventh (AD) century that a certain building type dedicated to Sufis was called “khaniqah”. The khaniqah’s content, or its organization, was established by the fifth century Sufi saint Abu-Saeid Abul-Khayr in Khurasan. This organization had some basic elements: from human elements to ritual and ethics. Khaniqah contained various functions: from public functions, such as preaching sessions, to private ones, such as isolation for worship and Sufis ceremonial dance (sam?’). As the khaniqah organization, khaniqah building had a variety of open, semi-open, and closed spaces. The open spaces ? court and roof ? was dedicated to the public functions; the closed spaces ? gathering hall (jam?’t-kh?na), cells (hujras), and the sheikh’s cell (sawma’a) – to the private functions. The semi-open spaces – iwan (suffa) and arcade (riw?q) – were used for semi-private or semi-public functions. The gathering hall, as required by its functions, was a domed hall. The court was located in the center of khaniqah with an iwan in one side (usualy opposite to the court entrance). The gathering hall had access to the court, directly or through the iwan. The cells were located around the court (in its four, three, or two sides) and the entrance was in the middle of one side.
