الگوي طراحي شهري بيشاپور

The Urban Design Pattern of Bishapour

پس از فروپاشي حكومت پارتيان به دست اردشير بابكان، در اوايل قرن سوم ميلادي، قدرتي جديد به نام سلسله ساساني روي كار آمد. تعدد آثار تاريخي به‌جاي‌مانده از اين دوره تاريخي به نسبت دوره پارتي، نشان مي‌دهد كه ميزان فعاليت‌هاي عمراني، مانند ايجاد شهرها، قلعه‌ها، پل‌ها و سدها، رشد قابل توجهي داشته است. بنيان تعدادي از شهرهاي تاريخي ايران به دو پادشاه نخستين سلسله ساسانيان، اردشير و شاپور، منسوب است. بيشتر اين شهرها روي نواري ساخته شده‌اند كه بين خليج فارس و حاشيه جنوبي و جنوب غربي رشته‌كوه‌هاي زاگرس كشيده شده‌ است. اين نوار تنگه هرمز را به بين‌النهرين و سپس تيسفون متصل مي‌كرده است. شهر بيشاپور در نقطه‌اي از اين حوزه كه رشته كوه‌هاي زاگرس كمترين فاصله تا آب‌هاي خليج فارس را دارند، به دستور شاپور ساخته شده است. پرسشي كه در اين مقاله به آن خواهيم پرداخت، چگونگي انتخاب هندسه شهري بيشاپور توسط طراحان ساساني است. اين مطالعه براساس تحقيقات ميداني در كنار مطالعات كتابخانه‌اي، شامل مطالعه تطبيقي با شهرهاي هم‌دوره آن شكل گرفته است. تحول سياست‌هاي حكومتي و فرهنگي از دوره پارتي تا دوره ساساني، شامل تمايل به تمركز سياسي در تغيير الگوي ساخت شهرها قابل ارزيابي است. شهر گور و بيشاپور، شاخصه‌هاي نقطه عطف طراحي شهرهاي جديد با ديدگاه بنيانگذاران ساساني بودند. شهر گور نمادي از طراحي شهر براي دستيابي به قدرت و بيشاپور نمادي از مرحله استقرار و ثبات را با ديدگاه‌هاي مشترك به نمايش مي‌گذارد. يكي از روش‌هاي مطالعه اين شهرها، بررسي و تحليل هندسه كلي آن‌هاست. در اين مرحله، نحوه تعامل طراحي با طبيعت اطراف، از اهميت كليدي برخوردار است. بيشاپور نمادي از استفاده مفيد از عوارض طبيعي در كنار هندسه منظم است. استفاده از محورهاي عمود برهم از اصول طراحي شهر بيشاپور است. يكي ديگر از مهم‌ترين قواعد به‌كاررفته در طراحي اين شهر، تقارن‌محوري و توجه به يك نقطه تمركز در طرح است كه در مقياس‌هاي مختلف به‌كار گرفته شده است.

After decline and fall of the Parthian dynasty by Ardeshir Babakan in early third century, the new dynasty, called Sasanian, rose. The quantity of the remained of the Sasanian dynasty in compare with the Parthian shows that construction activities such as building bridges, dams, castles and cities are considerably developed. Establishment of many Persian ancient cities is attributed to the first two Sasanian kings, Ardeshir and Shapour. Most of these cities are constructed on a band which is spread between the Persian Gulf and Zagros mountains. This band connects the Strait of Hormoz to Mesopotamia and finally to Ctesiphon. The city of Bishapour is constructed by Shapour’s order in a location where the Zagros Mountains have the minimum distance from the Persian Gulf. This research is about the urban geometry of Bishapour as a milestone in the history of Persian urban design that is based on field works and library studies. The cultural and governmental evolution from Parthian to Sasanian dynasty, such as tend to concentration, is assessable in the changes of the urban constructing methods. Shahre-Gour and Bishapour are indicators of the new cities which were designed on base of the point of view of the Sasanian ancestors. Shahre-Gour presents the symbol of an urban design approaching to power and Bishpour indicates the period of settlement and stability, with similar attitude. One of the urban research methods for these cases is to study and analyze their main geometry and the relationship between the natural topography and their urban design is the most important. Bishapour is a symbol of benefit of natural features besides the regular geometry. The employment of perpendicular axes had been the principle concept of Bishapour. The other important employed rules in urban design of Bishapour are symmetry and concentration to a point which are benefited in various scales.