فهم چيستي پوشش پتكانه از طريق تحليل نمونه‌هاي نخستين در معماري ايران

Understanding the Essence of Patkâné Vaulting through Analyzing Primitive Cases in Persian Architecture

براساس تعريفي اوليه، پتكانه نوعي گوشه‌سازي است شامل چند رديف تاقچه (تاسه) كه روي هم سوار مي‌‌شوند و جلو مي‌آيند. توسعه و تكامل اين اندام منجر به شكل‌گيري يكي از جالب‌ترين و پيچيده‌ترين تاق‌هاي ايراني به نام تاق پتكانه مي‌گردد كه به‌دليل شباهت با برخي ديگر از گونه‌هاي تاقي و پوشش‌هاي تزييني، كمتر به‌عنوان يك پوشش مستقل به آن پرداخته شده است. اين مقاله در پاسخ به يك سوال بنيادي شكل گرفته است كه «مفهوم پتكانه به‌عنوان يكي از گونه‌هاي پوشش فضا در معماري ايران چيست؟» در پاسخ به اين پرسش، مقاله حاضر پيشينه شكل‌گيري اين اندام را از نخستين گام‌هاي پيدايش بررسي مي‌كند. بدين منظور، ابتدا اطلاعات مربوط به نمونه‌هاي نخستين از طريق «مشاهده و برداشت مستقيم ميداني»، «مصاحبه با استادكاران و مرمت‌گران ابنيه» و «مطالعات كتابخانه‌اي» برداشت مي‌شود. پس از آن، نظام هندسي و ساختار سازه‌اي نمونه‌ها از طريق مدل‌سازي با نرم‌افزارهاي سه‌بعدي‌سازي پياده مي‌شود. در نهايت، مقايسه و تحليل يافته‌هاي مرتبط به همه نمونه‌ها، با استفاده از روش توصيفي‌ـ تحليلي، به تعيين اندام‌ها و اجزاي سازنده پوشش پتكانه و مرزشناسي آن با ديگر پوشش‌ها مي‌انجامد. براين ‌اساس، پتكانه در بدو ظهور، با ايده گوشه‌سازي در گنبدخانه در معماري پيش از اسلام، ارتباط معناداري دارد. در ادوار بعدي، با ارتقاي دانش فني معماران مسلمان، باربري بالاي باريكه‌تاق‌ها موجب مي‌شود كه از آن‌ها براي پوشش يك كنج استفاده شود و تركيبي از يك باريكه‌تاق‌ و دو تاسه به‌وجود آيد. در ادامه، اين ايده در چهار سوي دهانه تكرار و با پيدايش «گوشه‌سازي سه كنج با باريكه‌تاق»، مسيله گوشه‌سازي با كارايي بهتر و هندسه غني‌تر حل مي‌شود. در نهايت، تركيب باريكه تاق‌هاي مطبق موجب ايجاد فضاهاي پلكاني در زير سازه و توسعه افقي و عمودي تاسه‌ها و ايجاد ماهيتي يكپارچه مي‌شود كه مي‌توان آن ‌را پوششي نو به ‌نام «پتكانه» خواند.

Patkâné, Based on Pirnia’s definition is formed out of tiers of niche. Each tier is projected and extended farther out from the course bellow. Development of this element has led to conformation of one of the most interesting and complicated vaults in Persian architecture that mostly is not known as a single vaulting type due to its similarity to some other ones. This paper arranged to answer a fundamental question that “What is the essence of Patkâné as a vaulting type? To answer this question, the paper reviews the historical background of formation of Patkâné through referring primitive cases. Consequently, data about these cases is gathered through “Direct observation” and surveying of selected cases, “in-depth interviews” with contemporary traditional architects (Masons) and studying limited available written references. Then, formal and structural geometry of the cases is presented by the means of preparing 3D-Model of their structure and architecture. And finally, comparing and analysis of findings through a descriptive-analytic method result in achieving to a deeper understanding about essence of Patkâné and its elements. Accordingly Patkâné since its appearance is relative with the concept of creation of squinches in dome chambers of pre-Islamic architecture. In the next era development of technical science of Muslim architects led in the formation of ribbed arch which was covered by to niches. This structural element applied in four corners of transitional zone of dome chamber as a promoted solution. Finally, in the mid of the fourth century combination of ribbed arches in different levels resulted in formation of stratified space under the ribbed arches and consequently horizontal and vertical development of niches. This made a single new vaulting type which can be called as Patkâné.