بررسي تطبيقي باغ‌سازي ايران در دوران ساساني و اسلامي براساس توصيف‌هاي بهشتي

A Comparative Study of Iranian Gardens in Sassanid and Islamic Era Based on Described Heavens

باغ به‌مثابه تمثالي از بهشت، همواره در ميان باورهاي ايرانيان، جايگاه مقدسي داشته است. برخلاف انديشه‌هاي رايج مبني بر هويت و ساختار يكسان باغ ايراني در طول تاريخ، شاخصه‌هاي اصلي باغ‌سازي در ادوار گوناگون بسيار متغيّر بوده است. به‌نظر مي‌رسد اين تفاوت‌ها با تغيير آيين‌هاي ديني كه تعاريف متفاوتي از بهشت آرماني ارايه مي‌دهند، نمود بارزتري يافته و مستلزم تاملي دقيق‌تر است. اين پژوهش سعي بر اين دارد تا ضمن بررسي مصاديقي از دوران ساساني و دستيابي به الگوي كلي باغ‌سازي در اين دوران، تغييرات صورت‌گرفته در آن با ورود به دوران اسلامي را مورد ارزيابي قرار دهد؛ همچنين با بررسي شاخصه‌هاي بهشت آرماني و مباني نظري مرتبط با اين مقوله در اديان زرتشت و اسلام، حكمت دستيابي به اين الگوها و دلايل تفاوت‌هاي كالبدي باغ‌هاي اين دو دوره مشخص مي‌شود. در اين تحقيق، با استناد به آموزه‌هاي اوستا و قرآن و ساير منابع ديني، با روش تحقيق تفسيري‌ـ تاريخي شاخصه‌هاي مورد اشاره در توصيف باغ‌هاي بهشتي تبيين مي‌شود؛ سپس با روش تطبيقي به بازبيني مباني نظري باغ‌سازي ايراني در دوران ساساني و اسلامي مي‌پردازيم تا امكان انطباق مولفه‌ها و عناصر باغ ايراني با مباني نظري فرهنگ ديني (زرتشتي و اسلامي) فراهم شود. بررسي‌ها نشان مي‌دهد صفات و مفاهيم نمادين مرتبط با باغ‌سازي، مبنايي فرهنگي و صبغه‌اي ديني دارد و ويژگي‌هاي خود را از صفات بهشت آرماني مذهب و آيين حاكم بر جوامع مي‌گيرد و همين تفاوت‌هاست كه به ساختارها و الگوهاي كالبدي متفاوت در هر برهه از زمان مي‌انجامد. تمدن ايران در دوره رواج و گسترش آيين‌هاي ميترايي، مزديسنا و زرتشتي با تفسير ويژه از طبيعت به تقديس آن مي‌پرداخت؛ اما با ورود دين اسلام، احترام به طبيعت جاي تقديس آن را گرفت و به تبع آن، تغييرات كالبدي چشمگيري از منظر برون‌گرايي‌ـ درون‌گرايي، محوربندي، موقعيت قرارگيري، تعداد طبقات كوشك و... در باغ‌هاي ايراني به‌وجود آمد. بررسي‌ها حاكي از آن است كه كوشك‌هاي ساساني نسبت به اسلامي، بعد درون‌گراي قوي‌تري نسبت به طبيعت پيراموني داشته‌اند؛ با اين حال، مرزبندي و تعريف حريمي مشخص براي باغ، با آغاز دوره اسلامي معني و مفهوم مي‌يابد. با گذر از دوران ساساني به اسلامي، محوربندي و تقسيمات كلي پلان باغ‌ها از تقسيمات دوتايي به الگوي چهارباغ متحول و بر تعداد طبقات كوشك‌ها نيز افزوده شد.

Gardens as simulacrums of Heaven have been supposed sacred in Iranians’ beliefs. Despite the common notion that Iranian gardens have had an invariant identity and template over time, the main features of the garden have been very variable in different periods. Physical diversities have become more obvious and sensible according to religious ritual changes which offer different definitions and characteristics for ideal paradise. This study aims to investigate the main features of Sassanid gardens, achieve the overall pattern of them and recognize their changes under the influence of Islamic era. In this way the main cause of physical differences is determined according to the various characteristics of an ideal haven in Zoroastrianism and Islam religions. In this paper, citing religious teachings to the Avesta and the Holy Quran and other sources, to describe the characteristics mentioned in the Gardens will be explained. Then comparative method is used to verify the theoretical foundations of Iran during Sassanid and Islamic period to adapt the components and elements of Persian Gardens to these theoretical foundations (Zoroastrian and Muslim). This method allows us to compare the characteristics of Sassanid and Islamic gardens with the main features of Ideal gardens described in Avesta and Quran. In addition, the physical diversities under the effect of different theoretical foundations are determined. Studies show gardening and garden art is a fixed compartment of all cultures and its evolution is influenced by functionality and religious concepts. Characteristics and symbols associated with garden architecture are on the basis of religious Beliefs and the characteristics of ideal heaven. The differences in theoretical part results in various architectural characteristics: nature was considered sacred in religions such as M. (Mitrayi), Mzdysna and Zoroastrian, but the arrival of Islam, respect for nature was replaced by it’s consecration. Consequently, significant physical changes in terms of extroversion – introversion, location, number of floors of the palace and ... are observed in Persian gardens. Studies indicate that Sassanid gardens are more introverted than Islamic ones. However, defining special boundaries for gardens became popular in Islamic era. There are other physical differences such as plan division, axes, number of floors and etc. between the gardens of these two eras.