اطوار مركز، تحليلي بر مراتب مفهوم مركز در معماري

Modes of Center, Analysis of a Semantic Hierarchy of Center

يكي از مفاهيمي كه در مطالعات نظري معماري از آن بسيار سخن گفته ‌شده،‌ مفهوم «مركز» است. در حوزه هنر و معماري، كريستيان نوربرگ شولتس، رودولف آرنهايم و كريستوفر الكساندر، مفهوم «مركز» را مبنا و اساس نظريه‌پردازي‌هاي خويش قرار داده‌اند. با رجوع به سخنان نظريه‌پردازان در اين باب، آشكار مي‌شود كه آن‌ها از منظرهاي متفاوتي به اين مفهوم واحد نگريسته‌اند؛ بنابراين، با جمع‌آوري و كنار هم گذاشتن آراي اين نظريه‌پردازان، نه تنها اين مفهوم آشكارتر نمي‌شود، بلكه بر ابهام آن افزوده مي‌شود. اين نوشتار در پي آن است كه با تامّل در آراي مختلف درباره مركز و يافتن جايگاه هر سخن، اين ابهام را تا حدي برطرف كند. براي رسيدن به اين هدف، ابتدا وجوه مشترك مركز از خلال سخنان پراكنده نظريه‌پردازان نمايان مي‌شود. سپس با تامل در آراي ايشان آشكار مي‌گردد كه با وجود اينكه همگي از واژه مركز استفاده مي‌كنند، گويا انواع (مراتب) گوناگوني از مركز را مدّنظر دارند؛ لذا تلاش مي‌شود مراتب مختلف مركز با تعمّق در سخنان نظريه‌پردازان، استخراج، نام‌گذاري و شرح داده شود. با تحليل مضموني گفته‌هاي ايشان در نهايت، پنج مرتبه براي اين مفهوم معرفي مي‌شود كه عبارت‌اند از: مركز حقيقي، جوهري، معنايي، عملكردي و كالبدي (شامل مصنوع و طبيعي). مركز حقيقي هستي غالباً موضوع بحث اديان بوده ‌است. هرچند كريستوفر الكساندر آن را در پديده‌هاي طبيعي نيز آشكار مي‌يابد. مركز جوهري اشاره به لايه‌هايي دروني هر پديده دارد كه چيستي آن را معيّن مي‌كند. تركيب واژگاني «مركز معنايي» را نوربرگ‌شولتس به كار برده است و مفهوم آن را نيز كريستوفر الكساندر به مثابه يكي از مراكز شرح داده است. هر دوي آن‌ها به مركز معنايي در ساحت باطني‌اش توجه كرده‌اند. كريستوفر الكساندر و رودولف آرنهايم عملكردهاي يك پديده را نيز در زمره مراكز تشكيل‌دهنده كليت پديده به‌شمار مي‌آورند و مركز عملكردي با رجوع به آثار ايشان تعريف مي‌شود. مركز كالبدي، تمركزي در فضاي عيني است. چنانچه اين تمركز در طبيعت بوجود آيد، آن را مركز طبيعي گويند و اگر تمركزي در محيط مصنوع توسط انسان به‌وجود آيد، آن را مركز كالبدي مصنوع مي‌نامند. مركز مانند هر مفهوم ديگري در عالم، نظام معنايي ذومراتبي دارد؛ نظامي كه سيري از ظاهر به باطن را طي مي‌كند و تمام پيكره معماري را در بر مي‌گيرد. اختلاف نظريه‌پردازان در تبيين مفهوم مركز، به‌علت همين مراتب مختلف آن است؛ بنابراين مي‌توان از اطوار مركز سخن گفت.

One of the concepts which have been mostly discussed in architecture studies is the concept of “center”. In the field of art and architecture, theorist like Christian Norberg-Shults, Rudolf Arnhiem and Christopher Alexander, have based their theories on this concept. By referring to their studies, it will be clarified that each one of them have different point of view to this aspect. Therefore, by gathering and putting their theories together, not only this concept won’t be more explicit but also increases its ambiguity. In this article, by contemplating on different opinions about “center” and also finding their proper position, we try to disambiguate of this concept. To achieve this goal first of all various aspect of “center” will be unfolded throughout the studies of the theorists. Afterward by contemplating on their opinions, it will be cleared that although they all utilized the same word, but it seems that they consider different type of this meaning. Therefore the hierarchy of “center” will be extracted, nominated and illustrated. By thematic analysis, five clusters will be nominated for this concept, which are: intrinsic, essential, semantic, functional, template (artificial and natural) center. “Center” like any other concepts in cosmos have “hierarchy meaning” from physical appearance to inner conscience, which affects all aspect of architecture. The variety of the theories in explaining the concept of center is caused because of this hierarchy meaning. Therefore we can discuss about the “modes of center”.