تحليل فرآيندهاي گفتماني در سوره‌ «قارعه»، با تكيه‌بر نشانه‌شناسي تنشي

Tensive Semiotics of Discourse in Surat Al-Qāriah; A New Approach in Semiotics of the Qurānic Discourse

هدف اين مقاله پياده‌سازي نشانه‌شناسي تنشي در تحليل فرآيندهاي گفتماني سوره‌هاي قرآن كريم است و از اين جهت، نخستين كوشش محسوب مي‌شود. يك «كلّ معنادار» از دو منظر قابل مطالعه است: ازمنظر «زايشي» كه ناظر به مطالعه «فرآيند» توليد آن است و ازمنظر «تاويلي» كه ناظر به تحليل «ساختار» شكل‌يافته كل معنادار است. نشانه‌شناسي «گفتمان» يا تعبير تفصيلي «فرآيند گفتمان» به هردو منظر توجه مي‌كند؛ زيرا در ساحت تحليل گفتمان، فرآيند توليد يا «گفته‌پردازي» هم‌پيوند با فرآورده توليدشده يا «گفته» است. در مقاله حاضر، از چنين منظري به گفتمان سوره‌هاي قرآن مي‌نگريم و براي نمونه، فرآيندهاي گفتماني در سوره «قارعه» را تحليل مي‌كنيم. در روش تحليل، روشن است كه اين رويكرد كل‌گرا به گفتمان، از فروكاست و تقليل‌گرايي در روش فاصله دارد و مسيري تكثرگرا را برگزيده است. بستر نظري روش تحقيق، الگوي تنشي دلالت، از دستاوردهاي نشانه‌شناسي پساگريماسي است. اين الگوي نظري در بخش اول روش‌شناسي معرفي شده است. بخش دوم روش‌شناسي به تبيين «ساختارهاي تنشي گفتمان» و «ميدان عمليات گفتمان»، به‌مثابه ابزارهاي تحليلي متناظر و مكمل، اختصاص دارد. «ساختارهاي تنشي» شاكله گفتمان را درقالب تنش و هم‌پيوندي فشاره- گستره (قبض- بسط) تحليل مي‌كنند و «ميدان عمليات گفتمان» جريان توليد گفتمان را در تحليل فرآيند‌هاي گفتماني گسست- پيوست بازمي‌نمايد. فرآيندهاي گفتماني سوره قارعه در كليت آن، مطابق ساختار تنشي نزولي و در جهت گسست گفتماني پيش رفته است؛ اما گفتمان آيه 10 با ساختار تنشي صعودي و پيوست به فضاي گفته‌پردازي، همچون رويدادي خلاف انتظار در فرآيند نزولي- گسستي گفتمان سوره است.

A "signifying ensemble" can be studied from two perspectives: in one hand from the perspective of "generative", which refers to the process of production and its schematization, and on the other hand from the perspective of "interpretation", which refers to the structure of this significant ensemble . Semiotics of discourse refers to the both of these perspectives, because the discourse implies the process of utterance producing correlated to its structure. In this paper we have studied the discourse of Surat al-Qariah from this point of view. On method, this study is based on "tensive semiotics" (or tensive model), which is introduced in the post-Greimasian semiotics. First, the tensive model has been described in brief, second, the "tensive schemas of discourse" and "instance of discourse" as homologous analytical tools have been introduced. The tensive schemas represent intensive (emotive) and extensive (cognitive) valencies of the discourse, and the instance of discourse represents the trajectory of the discourse generation by two fundamental discursive actions: engagement and disengagement. In semiotic analysis of the discourse of surat al-Q?riah based upon the tensive model, it is depicted that the tensive schema of surat al-Q?riah is correspond with decadence model. But the the verse 10 is considered as an unexpected event in the discursive trajectory of the Surah: its ascending tensive discourse and the gegement discursive act in returning to the enunciative domain schematize this discursive unexpected event.