فردوسي، ناصرخسرو و اسماعيليّه

Ferdowsi, Naserkhosrow, and Ismailis

پژوهندگان شاهنامه پيش از اين اغلب به تشيّع فردوسي، از گونه زيدي و دوازده امامي و اسماعيلي اشاره كرده اند . نگارنده نيز نظرِ اخير را بـه حقيقت نزديك تر مي بيند زيرا 1- ميانِ اسماعيليان و دهقانانِ ايران دوست، پيوند هايِ بسيار نزديك وجود داشته است و اهل تسنّن پيوسته اسماعيليّه را به داشتن باورهاي كهن ايراني متّهم مي كردند؛ 2- فردوسي مانند ناصرخسروِ اسماعيلي و اسماعيليان، هم راهيِ تشبيه و تنزيه را در شناختِ خداوند سودمند مي داند؛ 3- در مصراعي از ديباچه، خداونـد «نگارنده برشده گوهر» دانسته مي شود كه بر بنيانِ سخنانِ ناصرخسرو اسماعيلي، مي توان «برشده» را جوهرِ (در مقابل عَرَض) عقل و نفس كلّي پنداشت كه مايه همه آفرينش است؛ 4- فـردوسي چون نـاصرخسـرو، بر بنيانِ حكمتِ اسماعيلي، ديگران را به ژرف نگري در كلامِ خداوند فرامي خواند كه دست آوردِ آن مي تواند دريافتِ بطنِ سخنِ خداوند باشد؛ 5- وصف روندِ آفرينش در ديباچه، بدان چه اسماعيليان و ناصرخسرو معتقدند، نزديك است؛ 6- فردوسي چون ناصرخسرو اسماعيلي، از خداوندِ تنزيل (ناطق) سخن مي گويد كه خداوندِ تاويل (وصيّ) بايد رمزِ سخنانِ او را بگشايد؛ 7- فردوسي هم چون ناصرخسرو در ستايشِ خاندانِ پيامبر، از تعبيرِ «اهل بيت» استفاده مي كند و برخلاف بسياري از مورّخان و جغرافي دانانِ سنّي مذهب كه چون از شهرِ تـوس سخن مي گويند، يادي هم از امام رضا (ع) مي كنند، اشاره اي به اين امام نمي كند كه در نزديكيِ او مدفون است. اگر چنين مي كرد، دليلي بر دوازده امامي بودنِ او مي شد.

Shahnameh scholars have earlier often referred to Ferdowsi’s shiism of being of the zaydi, twelvers, and Ismaili type. The writer of this essay sees the latter opinion closer to the truth since There have been close associations between Ismailis and the compatriot Persian Dehqans and Sunni followers have constantly accused Ferdowsi for having ancient Persian beliefs. Ferdowsi like Naserkhosrow and the Ismailis finds helpful accompaniment of Immanence and revelation in knowing God. In a verse in Shahnameh’s preface God is known as ”The designer of the best gem “ And based on Ferdowsi’s words one can assume ”the best gem”(in contrast to attribute) is the essence of reason and Universal Soul which is the source of all creation. Ferdowsi like Naserkhosrow based on the Ismailis doctrine, summon people to inspect the word of God so that one can comprehend the true essence of God’s words as a great reward. Description of the process of creation in the preface is closer to the beliefs of Naserkhosrow and Ismailis. Both poets speak of God of revelation (Tanzil or Nateq) that the God of interpretation or (executor, Vasi) should disclose the secret of His words. They both in praise of prophet’s family use the term Ahl-al bayt and unlike many Sunni historians and geographers who mention Imam Reza once speak of city of Tus, there are no references made to Imam Reza who was buried near them or else the conclusion would have been to regard Ferdowsi as a twelver.