مرکز منطقه ای اطلاع رساني علوم و فناوري - تحليل مولفه‌هاي اصلي يا تحليل عاملي؛تفاوت در واژه پردازي يا نقص روش شناختي؟

چكيده فارسي :

امروزه تحليل‌هاي چند متغيري از جمله تحليل مولفه‌هاي (عناصر) اصلي، تحليل عاملي اكتشافي و تاييدي به طور وسيعي جهت اهداف مرتبط با طراحي و روان‌سنجي ابزارهاي سنجش مورد استفاده قرار مي‌گيرند. پژوهشگران از اين روش‌هاي آماري معمولاً در جهت شناسايي، آزمون و اصلاح ابعاد مختلف ساختارهاي عاملي بهره مي‌جويند(1و2). به منظور دستيابي به نتايج و استنتاج‌هاي مطلوب، لازم است اين دسته از پژوهشگران با مفاهيم زيربنايي مرتبط با سازه‌ها و ساختارهاي عاملي آشنايي كافي داشته باشند(3). با اين وجود معمولا در متون علمي اجماع كاملي در مورد مفاهيم و مصاديق مربوط به آنها وجود ندارد؛ كه اين مسيله گاه پژوهشگران را با ترديد در انتخاب عناوين و روش‌ها مواجه مي‌سازد. نوشتار حاضر بر آن است تا با نقدي بر مقاله لويزه و كوهپايه‌زاده(4) با عنوان "روايي و پايايي ابزار سنجش نگرش و خوداظهاري عملكرد نسبت به طبابت مبتني بر شواهد (EBM)" برخي از چالش‌هاي موجود را معرفي نمايد. بنابر اظهار پژوهشگران، ايشان در مطالعه خود (جهت ارزيابي ساختار ابزار EBM در جامعه مورد مطالعه)، از تكنيك‌هاي تحليل مولفه‌هاي اصلي و تحليل عامل تاييدي استفاده كرده اند. امر مسلم اين است كه انتخاب اين روش‌هاي تحليل و تصميم گيري در مورد گزينه‌هاي اجرايي آنها بايد مبتني بر اصول علمي و متناسب با اهداف مطالعه صورت پذيرد؛ اين در حالي است كه در مطالعه مذكور، ابهاماتي در اين زمينه پيش روي خوانندگان محترم قرار دارد: به نظر مي‌رسد پژوهشگران در اين مطالعه بين مفاهيم تحليل مولفه‌هاي اصلي و تحليل عاملي از يك طرف و مفاهيم تحليل مولفه‌هاي اصلي و تحليل عامل تاييدي از طرف ديگر تمايزي قايل نشده اند. ايشان در بخش نتايج اظهار داشته‌اند كه از تحليل عامل تاييدي با چرخش Direct oblimin استفاده كرده‌اند و اين در حاليست كه در تحليل مولفه‌هاي اصلي و تحليل عامل اكتشافي (EFA) تكنيك چرخش به منظور به حداقل رساندن بارهاي عاملي متقاطع (Cross loading) به كار گرفته مي‌شوند و در تحليل عامل تاييدي به دليل تعيين گويه‌ها يا همان نشانگر‌هاي (Indicator) مرتبط با هر عامل يا حيطه توسط پژوهشگر، اصلا چنين تكنيكي لزوم نداشته و نيز وجود ندارد. اين پژوهشگران در ادامه توضيحاتي را ارايه داده‌اند كه مصداق روش تحليل مولفه‌هاي اصلي هستند؛ هر چند كه در همين تحليل نيز خوانندگان گرامي با ابهاماتي مواجه هستند. به عنوان مثال در قسمت روش مطالعه عنوان شده است كه از تحليل مولفه‌هاي اصلي و چرخش واريماكس استفاده شده است كه با توضيحات ايشان در بخش نتايج مبني بر استفاده از چرخش Direct oblimin (در صورتي كه اينجا هم از همان روش تحليل مولفه‌هاي اصلي استفاده كرده باشند) در تناقض است. به عقيده اَبِل (Abell) و همكاران(5) انتخاب نوع چرخش تصميمي حساس و تعيين كننده است كه غالبا به نظريه يا مدلي كه ابزار از آن برگرفته شده است و به عبارت شفاف‌تر، به ايده پژوهشگر در مورد همبستگي (قطعي يا احتمالي – نويسنده) بين عامل‌ها يا ابعاد متشكله ابزار بستگي دارد. غالبا به منظور سهولت تفسير، چرخش واريماكس توسط پژوهشگران مورد استفاده قرار مي‌گيرد، اما گاه اجتناب‌ناپذير بودن همبستگي بين عامل‌ها، به ويژه در مورد سازه‌هاي چند بعدي مرتبط با علوم اجتماعي و انساني، پژوهشگران را ناگزير به انتخاب چرخش‌هاي متمايل (كه Direct oblimin هم جزو آنها است) مي‌سازد. با اين حال، توجيه روش شناختي مناسبي براي استفاده از دو نوع چرخش در يك تحليل وجود ندارد.در مطالعه مذكور ضمن اين كه هر دو روش چرخش مورد استفاده قرار گرفته است، هيچ توضيحي براي اين تصميم ارايه نشده است. نكته آخر اين كه پژوهشگران مطالعه مذكور، تفاوت معنايي بين تحليل مولفه‌هاي اصلي و تحليل عاملي (در معناي عام و صرفنظر از انواع اكتشافي يا تاييدي) لحاظ نكرده اند؛ كه البته اين رويكرد، موافقان و مخالفاني در بين صاحب‎نظران دارند. َبرَيس (Brace) و همكاران(6) تحليل مولفه‌هاي اصلي را نوع ساده اي از تحليل عاملي مي‌دانند و استفاده از واژه‌هاي عامل (در معناي عام) و عنصر يا مولفه به جاي همديگر را مجاز مي‌دانند. در حالي كه Harrington (7) آنها را مجزا و متعلق به دو زيربناي آماري متفاوت دانسته و به معرفي برخي تفاوتهاي اساسي بين آنها پرداخته است. در پايان ضمن تشكر از نويسندگان و دست اندركاران مجله، اميد است كه اين نوشتار مورد استفاده خوانندگان گرامي قرار بگيرد.