معنويت اسلامي در آموزش پزشكي: ضرورت يا سليقه؟

Letter to editor

امام رضا (ع): الناس لو علموا محاسن كلامنا لا تبعونا؛ مردم اگر از زيبايي‌هاي سخنان ما آگاه مي‌شدند، از ما پيروي مي‌كردند. پيوند عميق فرهنگ اسلامي ايراني سرزمين ما با مفهوم معنويت به گونه‌اي است كه در گذار تاريخ، سلامت و معنويت چنان درهم تنيده بودند كه يكي از مهم‌ترين بايسته‌هاي علم طبابت رسيدن به درجات عالي در حوزه علوم انساني وقت، از جمله علم فلسفه و كلام بوده است كه طبيب را از دايره محدود درمان بيماري‌هاي تن به حكيم شدن سوق مي‌داده است(1). با افزايش كمي و ارتقاي كيفي علوم و دانش‌هاي علمي در قرون 18 تا 20 ميلادي در كشورهاي اروپايي و آمريكايي، صاحبان فلسفه علم به تدريج پديده‌هاي جسمي را از روحي اعتقادي جدا نمودند. به تدريج كه باورهاي سكولاريسم قدرت گرفت و فرهنگ آكادميك غربي را تحت الشعاع قرار داد، جدايي بين پديده‌هاي حسي و حالات روحي اعتقادي بيشتر شد(2)، با شروع مطالعات و پژوهش‌هاي تجربي، بشر تشنه دانستن، گمان كرد كه يافته‌هاي علمي و تجربي تنها راه نجات اوست و او را به سرمنزل مقصود مي‌رساند. از حدود 40 سال پيش، نتايج تحقيقاتي ارايه شد كه ارتباط عوامل ديني و اعتقادي را با شاخص‌ها و پيامدهاي جسمي مانند مرگ نشان داد و از آن زمان شاخص‌هاي ديگر در تعريف سلامت وارد و به تدريج در نوشته‌هاي علمي آورده شد(3). پزشك بايد از نخستين روزي كه به سوي دانش پزشكي روي مي آورد نيت و هدف او رسيدن به ابعاد معنوي اين علم باشد نه استغناي مادي، زيرا خدمت او به قدري با ارزش است كه با معيارهاي مادي قابل جبران نيست تا حدي كه خداوند متعال مي فرمايد كسي كه جان انساني را نجات دهد مثل اين كه جان همه انسان‌ها را حيات بخشيده است (ومن احياها فكانما احيي الناس جميعا)(4). مفهوم شفا در ابعادي وراي بعد جسمي و روحي مطرح ميشود كه «هوالشافي» بيان اين مفهوم است كه خداوند متعال، تنها شفا‌دهنده و طبيب نفوس در جهت تعالي و تكامل انسانهاست و پزشك فقط، وسيله فيض او به بندگانش است كه در مقطع حيات دنيوي به پزشك فرصتي داده شده كه در راستاي تجلي اراده خداوند، رسالت و مسووليت خويش را ادا نمايد(5). تفحص در احاديث ديني و بررسي تاريخ و فرهنگ گذشته نشان‌دهنده غني بودن فرهنگ و مذهب ايرانيان در رابطه با ويژگي‌هاي انساني يك پزشك است. محمد زكرياي رازي در كنار كار طبابت به آموزش پزشكي نيز مي‌پرداخته است و روش آموزش او در جنبه‌هاي نظري و مخصوصاً در جنبه‌هاي عملي هنوز هم بايد سرمشق قرار گيرد. عقيده رازي اين بود كه تنها محل درد نبايد مورد توجه قرار گيرد، بلكه شخص بيمار و تمام وجود او اعم از جسم و روان او بايد به عنوان يك "فرد" در نظر گرفته شود(6). در آموزش علمي دانشگاه‌هاي علوم پزشكي دنيا بحث معنويت به بحثي داغ در محافل علمي تبديل شده است. بررسي‌ها نشان مي‌دهد 59% از دانشكده‌هاي پزشكي انگلستان و 90% از دانشكده‌هاي پزشكي آمريكا دوره‌هايي با محتواي سلامت معنوي در برنامه درسي خود دارند، اما اطلاعات اندكي از ادغام معنويت در برنامه درسي كشورهاي آمريكاي لاتين، آسيا، استراليا و آفريقا در دسترس است. جريان‌هاي معنويت گراي بسيار متنوعي در جهان پديد آمد و به حريم فرهنگي ما وارد مي‌شود. اين در حالي است كه ميراث عرفاني ما چنان غني و سرمايه ي معنوي اسلام چنان سرشار است كه توانايي رقم زدن يك انقلاب بزرگ اجتماعي را دارد(1). در برنامه آموزشي دوره دكتراي پزشكي در ايران، يكي از اهداف تشكيل اين دوره، تربيت طبيبي است كه در جهت آشنايي بيشتر با مكتب و تزكيه تعالي روح كوشا باشد و كمك به تامين بهداشت و درمان مردم را وسيله‌اي براي رضاي خدا و تقرب به او بداند(7)، اما نياز به برنامه درسي كه دقيقاً براي نيل به اين هدف متعالي تدوين شده باشد همچنان احساس مي‌شود. برنامه‌هاي درسي نظام‌هاي تعليم و تربيت، مي‌تواند بهترين موقعيت را براي تبلور و رشد معنويت در افراد فراهم سازد. برنامه درسي قلب نظام آموزشي است كه مي‌تواند زمينه و فرصت‌هاي مناسب، محتوا و نيز روش‌هاي مفيدي را براي پرورش و اعتلاي وجود همه جانبه افراد تدارك كند(8). موضوع طب، حفظ و ارتقاي سلامت انسان است. انسان شامل جسم و روح است و هر مداخله درماني بر جسم بر روح و روان آدمي نيز تاثيرگذار خواهد بود. پزشكي كه به اين موضوع توجه نكند، با يك برنامه كامپيوتري كه آزمايش‌هاي بيمار را تفسير مي‌كند، تفاوتي نخواهد داشت. توسعه روزافزون علوم پزشكي و پيشرفت‌هاي شگرف تكنولوژي در تشخيص و درمان، باعث شده است بيماري‌ به‌جاي بيمار‌در كانون توجه پزشكان قرار گيرد. اين تاكيد بر بيماري موجب بي توجهي به زمينه اجتماعي، فرهنگي و انساني فرد بيمار شده‌است(9). وجود يك نظام آموزشي قوي و هدفمند، به خصوص در حوزه آموزش پزشكي باعث شكوفايي علمي و ارتقاي سطح معنوي يك جامعه خواهد شد. از سويي اگر برنامه آموزشي هماهنگ با فطرت الهي انسان طراحي شود جنبه معنوي آن نيز تحقق پيدا مي‌كند. علوم پزشكي در ايران علي رغم داشتن پشتوانه عظيم علمي و معنوي با نارسايي‌هايي در تربيت دانشجويان خودكارآمد روبرو است. ضرورت تحول در نظام آموزش علوم پزشكي با تاكيد بر معنويت اسلامي به عنوان يك اولويت احساس مي گردد. معنويت بايد در برنامه درسي و آموزشي رشته‌هاي پزشكي وارد شود زيرا برنامه ي درسي معنوي كه منتقل‌كننده مفاهيم معنويت اسلامي از طريق برنامه‌هاي آموزشي است مي‌تواند راهكارهاي علمي و روشن براي كسب توانمندي‌هاي حرفه‌اي با تعيين اهداف آموزشي دقيق و برنامه‌ريزي مناسب ايجاد كند؛ زيرا پزشكان همان‌گونه كه آموزش ديده اند رفتار مي‌كنند.