«حسبه»؛ ابزار حقوقِ اقتصاديِ اسلامي در نظارت و كنترل بازارهاي رقابت‌پذير و رقابت‌ناپذير

Hisba as a Foundation of Islamic Economic Law: Regulation of Competition in Competition and non-Competition Markets

حسبه نهادِ نظارتي كهن، ليكن مغفول مانده در حقوق اقتصادي اسلام است كه نقش حقوق رقابتي آن كمتر موشكافي شده است. حفظ تماميّت بازار و تسهيل رقابت، ضرورتي براي نظام‌هاي حقوقي و اقتصادي است كه همواره اهميّت مي‌يابد و البتّه هر چند ارزش والايي دارد امّا نزد انديشمندان اسلامي محدود و محصور به قالب «معاملات» شده است و در اين ميان حسبه (و يا لااقل جوانب رقابتي آن) كه در حقيقت نهادي عمومي غيردولتي در فقه اسلامي است، به ورطه فراموشي سپرده شده است. مقاله حاضر قصد دارد كه ضمن ترسيم جوانب رقابتي حسبه در اسلام، به تحليل رابطه حقوق و اقتصاد در قالب «حسبه» بپردازد. بخشي از اين تحليل و بررسي مبتني بر معنا، مقام و بنيان‌هاي عام حسبه بوده و بخش ديگر ناظر بر مطالعه موردي رابطه حسبه با نظم حقوق اقتصادي است كه در شرايط كنوني بروز نموده است. تركيب اين دو بخش در نوشتار حاضر امكان دستيابي به معيار منطقي در تفسير حقوق و اقتصاد مبتني بر آموزه‌ها و رهيافت‏هاي اسلامي را توضيح مي‌دهد كه خود، نقطه آغازيني براي دستيابي به قاعده حقوقي رقابت در اسلام بر مبناي نهاد حسبه و از مقدمات بحث از جايگاه بازارهاي رقابت‌پذير (بازار) و بازارهاي رقابت‌ناپذير (نابازار) در حقوق اسلامي مي‌باشد.

Hisba is a regulatory regime in Islamic law which could be a base for Islamic economic regulation but has been neglected for centuries. The protection of integrity of the market and competition is a prominent economic and legal objective in modern economies. However, the focus in the Islamic law has been on the bipolar relations among the individuals in the form of law of contract or law of tort. As such there has been little attention towards Hisba which is a nongovernmental public institution for regulation of market. The current paper is seeking to elaborate the role of this institutions in terms of maintaining competition in the market on the basis of Islamic law. This paper shall partly introduce the Hisba and its potentials as a regulatory institutions for regulating market in general and shall then examine the use of this institution to build up a legal regime based on Islamic law and principles for regulation both contestable markets (competition law) and regulating non contestable markets (sector regulation) in the Islamic countries.