بررسي زمينه‌هاي پيدايش مسجد جهان‌نماي دهلي

A Study of the Grounds for the Establishment of The Masjid-i Jahān-Numā Mosque (World-Reflecting Mosque)

مسجد جامع جهان‌نما در سده يازدهم هجري و پس از بناي دهلي نو (شاه‌جهان‌آباد) به دستور شاه‌جهان ساخته شد. در آن زمان دهلي مساجد جامع ديگري نيز داشت. در كتيبه اين مسجد گفته شده اين مسجد هم زمان با ساخت شهر شاه‌جهان‌آباد (دهلي امروز) در زمان حكومت بابريان و به دستور شاه‌جهان ساخته شد. اين مقاله با هدف شناساندن مسجد، جست‌وجوي بستر تاريخي و فرهنگي آن به تحرير درآمده است؛ بستري كه ارتباط فرهنگي ايران و هند را بيان مي كند. تحقيق با روش توصيفي تاريخي و با تكيه بر داده هاي كتابخانه اي و مشاهده ميداني انجام شده است. اين بنا از بزرگ ترين مساجد جهان اسلام و شبه قاره است. پيش از مسجد جامع جهان نما، دهلي سه مسجد جامع ديگر به نام‌هاي قبه الاسلام در قرن هفتم هجري، جامع فيروز شاهي در قرن هشتم هجري و پورنا در قرن نهم هجري داشت تا اين كه شاه‌جهان در قرن يازدهم هجري مسجد عظيم جهان‌نما را وسيع تر از مساجد پيشين بنا كرد و تاكنون مسجد جامع دهلي باقي مانده است. مسجد جامع جهان‌نما، با صحن وسيع و سردرهاي رفيع و مناره‌هاي بلند، محصول قرن‌ها تجربه مسجدسازي در شبه‌ قاره است. سبك و شيوه اين مسجد تلفيقي از معماري سنگي هند و معماري ايران دوره اسلامي است. در ساخت آن براي نخستين بار از سنگ مرمر استفاده شده است. در حالي كه پيش از اين، مساجد، مقابر و كاخ هاي هند را با سنگ سرخ مي ساختند. اين مسجد چند كتيبه دارد؛ بلندترين آن ها كتيبه‌اي بر پيشاني شبستان قبله است كه به خط ثلث و زبان فارسي است. متن آن هم چون ادبيات آن دوره مصنوع و سرشار از استعارات و تعبيرات شاعرانه است. نكته مهم اين كه در اين دوره كتيبه در اكثر مساجد ايران به زبان عربي است. به نظر مي رسد احداث شهر جديد جهان ما و مسجد جامع آن در جوار دهلي كهنه متاثّر از تجارب شهرسازي ايران در زمان صفويه باشد. توسعه شهر قزوين و اصفهان و مساجد شاه اين دو شهر نمونه هايي بارز هستند. مهاجرت هنرمندان و معماران ايراني در اين زمان به هند را نيز مي توان تاكيدي بر اين مدعّا برشمرد.

Masjid-i Jah?n-Num? Mosque was constructed in the eleventh century (A.H.) and after the construction of New Delhi ( Shah Jahan Abad) by the order of Shah Jahan. At that age, there was another Jame mosque in Delhi. The inscription of this mosque, reads that this mosque was built concurrent with the construction of Shah Jahan Abad city ( present New Delhi) and at the time of Baberian government under the order of Shah Jahan. This article has been developed aiming at introducing the mosque, searching for its historical and cultural bed ground , a bed ground which expresses the cultural link between Iran and India. The research has been done through historical descriptive method and based on library data and field observations. This monument is one of the largest mosques in the world of Islam and sub-continent. Before Masjid-i Jah?n-Num? Mosque, there had been three other mosques , namely , Qobat al Islam in the seventh century (A.H.) , Jameh Firooz Shahi in the eighth century (A.H) and Poorna in the ninth century (A.H) , until Shah Jahan in the eleventh century(A.H) built the huge Jahan Numa Mosque broader than the previous mosques and so far , the Masjid Jahan Numa Mosque has remained in Delhi. Masjid-i Jah?n-Num? Mosque with a vast courtyard and high gates and elevated minarets , is the product of centuries experience in mosque construction in the sub-continent. Its style is a combination of the India rock architecture and Iranian architecture of Islamic period . In its construction , for the first time, the marble stone was used. Whereas before that , mosques, tombs and palaces of India were being built red stones . This mosque has some inscriptions and the highest one of them is on the front of the Qiblah prayer hall and it is in Sols script in Persian . Its text content, like the literature of that age is full of poetic hints . The important point is that in that period , the inscriptions in most of the Iranain mosques is in Arabic . It sesm that the construction of new city of Jahan Nama and its Jami Mosque near Delhi is under the influence of urban development of Iran at Safavid period . The development of Qazvin , Isfahan and Shah mosques of these two cities are outstanding samples . The migration of the Iranian artists and architects at that age to Inda can be a confirmation to this claim.