ابليس در جهان‌بيني عطار

Satan in Attārʹs Thoughts

در ادبیات ملل اسلامی درباره ابلیس و طرد یا دفاع از او، به تلویح و تصریح، سخنان بسیار زیادی گفته شده است. برخی از عارفان نامی ایران، در خصوص اهمیّت بنیادین این شخصیت مهم قرآنی، حقایق زیادی را در آثارشان آشكار كرده‌اند. عطّار، یكی از برجستگان بادیه‌ سلوك، در باب تمرّد و تقرّب ابلیس در مقابل درگاه حضرت عزّت، نظریاتی متناقض در آثارش بیان كرده است؛ وی گاهی ابلیس را ابزار خداوند دانسته كه همه‌ اعمال او براساس قضا و قدر بوده است. در این تصویر، عطار هیچ تقصیری را بر ابلیس وارد ندانسته و او را در كسوت یك قربانی اندوهبار نمایش داده است كه رازی شایسته را جست‌وجو می‌كند و گاهی ابلیس را به علت طغیان علیه‌ مشیت الهی محكوم كرده و او را دشمن نفرت‌انگیز خداوند دانسته است. نگارنده در این مقاله، به روش تحلیلی و توصیفی، به نقد و بررسی جهان‌بینی عطار در باب ابلیس پرداخته است.

In literature of Muslims of various nations, the idea of Satan and his negative and positive aspects is widely discussed (Iblis). Some of Iranian chief mystics have revealed truths about this Quranic character. Attār, as one of prominent mystics, speaks paradoxically about Satanʹs disobedience and his proximity to God. Sometimes, he believes that Satan is a agent of God and behaves according to divine decree. According to this belief, Satan has not any fault and is a miserable victim that is in search of a divine worthy mystery. But, sometimes, like some Muslim scholars, Attār condemns Satan for rebellion against God and sees him as a disgusting enemy of the Divine. The author of present article tries to study the palace of Satan in Attārʹs thoughts by using descriptive and analytic method