رويكردهاي طبابت اصحاب طب سنتي: تاريخ ديروز، دغدغه امروز

Traditional medicine practice approaches: past history, Todayʹʹs challenge

مقدمه: همه اطّباي طب سنتي ايراني از گذشته تاكنون بر اين امر اتفاق نظر دارند كه هدف پزشكي، حفظ صحت موجود و اعاده صحت از دست‌رفته به بيمار است، ولي در روش به‏ دست‌‏آوردن و تعليم دانش مورد نياز اختلاف نظرهايي داشتند كه امروزه نيز به قوت خود باقي است. بررسي آن اختلافات، درس‌هايي جهت استفاده بهينه از طب سنتي در زمان حال در بر خواهد داشت. روش‌: مطالعه حاضر، مروري است بر مطالب پيرامون رويكردهاي طبابت اصحاب طب سنتي كه از كتب طب سنتي ايران همچون «هدايه المتعلمين» (ابوبكر ربيع بن احمد اخويني بخارايي)، «مفتاح الطب و منهاج الطلاب» (ابوالفرج علي ‌بن الحسين ابن هندو)، «ذخيره خوارزمشاهي» (سيداسماعيل جرجاني)، «في فرق الطب للمتعلمين» (جالينوس)، «عيون الانبا في طبقات الاطبا » (احمد بن قاسم ابن ابي اصيبعه) و چند منبع ديگر اقتباس و بررسي شده است. يافته‌ها: اطباي گذشته از روش‌هايي مبتني بر عقل و تجربه براي كسب دانش طب و بكارگيري آن استفاده مي‌نمودند و بر اساس اعتقاد به اين‌كه كداميك از روش‌هاي مذكور مهم‌تر يا گاهي تنها راه براي پرداختن به امر طبابت است، در يكي از سه گروه اصحاب تجربه، قياس و حيل قرار مي‌گرفتند. تفاوت ديدگاه‌هاي اين سه گروه توجيه‌كننده راهكارهاي مختلفي است كه براي تشخيص، انتخاب درمان و كسب دانش طب در پيش مي‌گرفتند. تاكيد گروهي از اصحاب تجربه صرفاً بر استفاده از تجربيات قبلي، موجب تنگ‌شدن مسير اجتهاد و اقتباس براي فهم بيماري‌هاي جديد و بيماراني كه شرايط يا عوارض جديدي را گزارش مي‌كردند، مي‌شود. اصرار بر قياس صرف بدون استفاده از تجربيات قبلي نيز تشخيص و درمان را دچار مشكل مي‌نمايد. همچنين پرداختن صرف به خود بيماري و نه بيمار ـ آنچنان كه اصحاب حيل به آن معتقد بودند ـ راه را براي خطا خصوصاً زياده‌روي در استعمال اعمال يداوي و داروهاي قوي باز مي‌كند. بحث و نتيجه‌گيري: براي شناخت دقيق‌تر حقايق مي‌بايست از روش‌هاي گوناگوني اعم از تجربه، آزمايش و تعقل و استدلال در اسباب بيماري و احوالات بيمار در كنار هم استفاده نمود. همان‌گونه كه صناعت پزشكي در طول تاريخ به‌ وسيله قياس و تجربه با هم متوسّع و متكامل گرديده، امروزه نيز هر كه هر دو را به تناسب ميزان كارايي‌شان در هر بيمار يا بيماري جديدي بكار بندد، مي‏تواند به صورت موثرتري به تشخيص و درمان بپردازد.

Background: All Iranian traditional medical scholars from past to today have agreed that the purpose of medicine is to keep the healthiness and to bring it back when it has gone. But they were disagreed in method of gaining and training needed knowledge that it remains today. Observing those historical differences would provide lessons for the best use of traditional medicine today. Method: the current study is a survey that evaluates Iranian traditional medicine practice methods which have been discussed in Iranian traditional medicine books such as "Hidayat-al-Motaʹallimin fi l-ttib" of AbuBakr Rabi ibn Ahmad Ahkhawayini Bukhari, "Miftah al-Tibb va Minhajal-Tullab" of Ibn-i Hindu, "Zakhireh Kharazmshahi" of seyed Ismail Jorjani, "Fi Feragh al-tibb lel-moteallemin" of Galen, "Uyun al-Anba fi ?abaqhat al-A?ibba" of Ibn abi usaybia and some other manuscripts. Results: Former traditional physicians used either logical or experimental methods to reach medical knowledge and to practice it. Their different methods of diagnosis, knowledge acquisition and treatment was based on their diverse beliefs about the importance of a precise method which by, they were categorized into 3groups: the Empiricists, the Rationalists and the Methodists. A pure Empiricist only stresses on the use of past experience which narrows the rout towards innovation and deduction, therefore weakens understanding and performing in new diseases or clinical conditions. On the other hand, induction without the use of previous experience also makes diagnosis and treatment difficult. Finally approaching the disease and not the patient as the pure Methodists do, opens the way towards many mistakes specially towards overuse of interventions and potent medication Discussion & Conclusion: It seems that achieving to acute facts in medicine needs a combination of experience, experimentation, deduction and reasoning in causes of diseases and conditions of the patients. Since medicine has been historically developed by experience and deduction, nowadays those healers who apply these methods efficiently in each patient or new disease are able to diagnose and treat more effectively.