تحليل انتقادي گفتمان «مقامات» مشايخ صوفيه

Critical Discourse Analysis of Sufi Mastersʹ “Maqamat”

شرح‏‏حال‏‏نویسی عرفانی، به طور كل، و «مقامات‏‏نویسی»، نگارش شرح حال یكی از اولیا و مشایخ صوفیه، به طور خاص، نقش ویژه‏‏ای در گذشتۀ فرهنگی و اجتماعی ایرانیان داشته و در ذهن و زبانِ بهترین شاعران و نویسندگان فارسی‌زبان، پس از قرن پنجم، تأثیر عمده‏‏ای به جای گذاشته است، بنابراین، یكی از ژانرهای مهم تاریخ ادبیات عرفانی به ‌شمار می‌ر‏ود؛ گرچه، با همۀ ارزش و اهمیتش، چنان‌كه باید شكافته و شناخته نشده است. پژوهش حاضر تلاشی است برای بررسی زبان و گفتمان دو متن از این نوع و مقایسة تفاوت‏‏ها و تغییراتی كه در جریان تحولات نهاد تصوف در زبانِ این گونه متون بروز و ظهور یافته است. متن نخست، سیرت ابن خفیف (د 371 ق)، كه به دست ابوالحسن دیلمی و در نیمة دوم قرن چهارم تألیف شده، از قدیم‏‏ترین مقامات‏‏ِ مشایخ صوفیه است و مقامات ژنده‌پیل، كهن‌‏‌‏ترین و گسترده‌‌ترین شرح حال احمد جام (د 536 ق)، آخرین نمونه از مقامات‏‏ِ عرفانی است كه از قرن ششم (تا زمان حملة مغول) در دست داریم. روش تحقیق در این پژوهش روش كیفی است، اما در فرایند تحقیق، هر جا لازم بود، از داده‏‏های كمّی استفاده شد. در پژوهش حاضر، داده‏‏ها و اطلاعات (حكایات مندرج در مقامات‏‏) بر اساس مبانی روش‏‏شناسی فركلاف در سه سطح، «توصیف»، «تفسیر»، و «تبیین»، تحلیل شده است.

Hagiographic literature and specifically “maqamat”, meaning recording one of the Sufi sheiks’ life and behavior, have had a critical role in our social and cultural past and an outstanding effect on our best poetsʹ minds and language after the 5th century. Therefore it’s one of the prominent genres of mystical literature. Though theyʹve had such significant role, not much study on them has been done yet. This paper analyses the language and discourse of two texts of this type and comperes the contrasts and conversions that appears through Sufism organization, in these textsʹ language. The first text, Sirat-ibn Khafif, composed by Abolhasan deylami (died in 173), is one of the most primitive hagiographies. The other one, Maqamat-i zhanda pil, one of the most archaic biographies of Ahmad Jam (died in 541), is in fact regarded as the last hagiography until before the end of the 6th century and Mongol invasion.