بررسي تطبيقي اصول روايت در تاريخ بيهقي و تاريخ بلعمي

A Comparative Study of Narrative in Tārīkh-e Bayhaqī and Tārīkh-e Balʹami

تاریخ بلعمی (از تاریخ‏‏های عمومی عالم) و تاریخ بیهقی (از تاریخ‏‏های خصوصی دورة غزنویان) از شاه‌كارهای تاریخی و ادبی ایران‏‏زمین به ‏شمار می‌روند. به‏ ‏‏رغم پژوهش‏‏های فراوانی كه دربارۀ آن‏‏ها انجام شده، از دید تطبیقی و از ابعاد مختلف تاریخی و ادبی، نظیر سبك و اسلوب تاریخ‏‏پردازی، اصول روایت، و زبان، تا كنون كم‏تر بدان‏ها توجه شده است. این دو اثر، كه از برجسته‏ترین نمایندگان دورة نخستین تاریخ‏‏نگاری و از آثار مهم سبك نثر مرسل و بینابین ادبیات منثور ایران‏اند، به سبب برخی تجانس‏‏های انكار‏‏ناپذیر، از جمله كاربرد آگاهانه یا ناآگاهانۀ اصول روایت و داستان‏‏پردازی، ظرفیت مطالعۀ تطبیقی را دارند. پژوهش حاضر بر آن ‏‏است تا با مطالعه و بررسی ویژگی‏‏های روایی و داستانی تاریخ بلعمی و تاریخ بیهقی از جمله زاویۀ دید، شخصیت‏‏پردازی، صحنه‏‏پردازی، لحن، و فضا، برخی شباهت‏‏ها و تفاوت‏‏های این دو شاه‌كار را از این حیث به‏ دست دهد. نتایج این پژوهش نشان می‏‏دهد كه تنوع زاویۀ دید در تاریخ بیهقی بیش از تاریخ بلعمی است. در تاریخ بیهقی به شخصیت‏‏ها بیش از كنش‏‏ها و حوادث پرداخته شده و این اثرْ تاریخی شخصیت‏‏محور به ‏شمار می‏‏آید، اما تاریخ بلعمی بیش‏تر تاریخِ كنش‏‏محور است. بیهقی در صحنه‏‏پردازی موفق‏‏تر از بلعمی است. هم‌چنین، عناصر لحن، فضا، و رنگ در تاریخ بیهقی پرداخته‏‏تر و ماهرانه‏‏تر از تاریخ بلعمی است و مجموعۀ این عوامل باعث جذابیت بیش‏تر آن شده‏ ‏است.

Tārīkh-e Bayhaqī and Tārīkh-e Balʹami are considered two masterpieces of Persian history. However despite many studies done on the two books, no comprehensive study is done from the perspectives of comparative, historical and literary criticism on aspects such as narrating history style and language. Nonetheless, these two books are proper examples for comparative studies as they principles of narrative and storytelling are traceable in them. The present study is to study the characteristics of narrative and fictional aspects of the two texts including perspective, character, tone and atmosphere in order to show some of the similarities and differences between the two masterpieces. Some of the results of this study indicate that the diversity of perspective in Tārīkh-e Bayhaqī is more than Tārīkh-e Balʹami. In Beihaghiʹs text the focus is more on characters than on action while Balʹamiʹs text is more action-oriented. Beihaghi is more successful in stage-setting than Balʹami, as well as in elements of tone and atmosphere. These factors make the former text more vivid and so more attractive to the reader.