ارزيابي و تهيه نقشه حساسيت مناطق به بيابان‌زايي با استفاده از روش ESAs (پژوهش موردي: دشت يزد - اردكان)

Assessment and Mapping of Areas Sensitive to Desertification in the Yazd-Ardakan Plain

سابقه و هدف: بيابان‌زايي به‌عنوان يكي از مهم‌ترين چالش‌هاي قرن حاضر به‌شمار آمده و در نتيجه عوامل اقليمي و انساني پديد مي‌آيد. تاكنون روش‌ها و مدل‌هاي مختلفي به‌منظور ارزيابي و تهيه نقشه بيابان‌زايي در مقياس‌هاي جهاني و محلي ارايه شده است كه از مهم‌ترين آن‌ها در سطح جهاني: LADA، GLASOD، FAO-UNEP، ESAs و در سطح ملي، ICD، MICD و IMDPA را مي‌توان نام برد. هدف از انجام اين مطالعه، بررسي حساسيت بيابان‌زايي دشت يزد - اردكان به‌عنوان يكي از مهم‌ترين مناطق بحراني فرسايش و حساس به بيابان‌زايي در كشور با استفاده از روش ESAs مي‌باشد. مواد و روش‌ها: به‌منظور انجام اين پژوهش، ابتدا، نقشه واحدهاي كاري شامل اراضي باير، مراتع فقير، اراضي تاغ‌كاري شده، كشاورزي و تپه‌هاي ماسه‌اي تعيين گرديد و چهار معيار كيفيت خاك، كيفيت پوشش گياهي، كيفيت اقليم و كيفيت مديريت با استفاده از امتيازدهي به زيرمعيارهاي آن‌ها در هر منطقه محاسبه شد و نقشه حساسيت مناطق به بيابان‌زايي به كمك نرم‌افزار ArcGIS ترسيم گرديد. يافته‌ها: يافته‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد كه مراتع فقير و اراضي باير، بيش‌ترين مساحت منطقه را به خود اختصاص داده‌اند كه بيانگر وضعيت نامناسب و پتانسيل بالاي بيابان‌زايي در منطقه مورد نظر مي‌باشد. همچنين، معيارهاي كيفيت اقليم، كيفيت پوشش گياهي و كيفيت مديريت منطقه، بيش‌ترين سهم را در حساسيت منطقه به بيابان‌زايي، به‌ويژه در دو واحد كاري تپه‌هاي ماسه‌اي و اراضي باير به خود اختصاص داده‌اند. نتيجه‌گيري: با توجه به نتايج به‌دست آمده در اين پژوهش، منطقه مورد مطالعه از نظر بيابان‌زايي در طبقه تيپ‌هاي بحراني قرار دارد، به‌طوري‌كه 8/75 درصد از منطقه مورد مطالعه در طبقه بحراني شديد (C3) و 24 درصد از منطقه در طبقه بحراني متوسط (C2) قرار گرفته است كه نيازمند توجه و مديريت هرچه بيش‌تر سازمان‌هاي مربوط و اعمال طرح‌هاي بيابان‌زدايي در جهت كنترل اين پديده مي‌باشد. همچنين علاوه بر كاربرد روش‌هاي فني در كنترل اين پديده توجه به برنامه‌هاي اقتصادي و اجتماعي در بافت جامعه حاكم بر اين منطقه به‌منظور جلوگيري از تشديد اين پديده، از ضرورت بالايي برخوردار است، چه بسا آثار مديريت درست كشاورزي و آبياري و كاهش وابستگي منابع معيشتي ساكنان بيابان به منابع طبيعي، در كاهش اثرات بيابان‌زايي مشهود مي‌باشد.

Background and Objectives: Desertification is a major concern of this century occurs as a result of climatic and human factors. Many studies have been carried out in order to assess desertification in the world. So far, at global and local scales, various models and methods are provided in order to assess desertification, at the global level such as: LADA, GLASOD, FAO-UNEP, ESAs and at national level: ICD, MICD and IMDPA. In this research, it has been tried to use of ESAs method for mapping desertification sensitivity of Yazd-Ardakan plain as one of the most critical areas prone to erosion in the Iran. Materials and Methods: In this research, after mapping land units, including: Barren lands, Range lands, reclamation lands (Haloxylon afforestation), farmlands and Sandy lands, four criteria of quality such as soil quality, vegetation quality, climate quality and management quality were calculated via scoring sub-criteria in each area. Then, the mapping of areas sensitive to desertification in GIS software was drawn. Results: The findings of this research show that the largest area in Yazd-Ardakan plain allocated to poor rangelands and bare lands units. This means that, there is the threatening situation and high potential of desertification in this region. Also, the climate quality, vegetation quality and management quality criteria have played the most important role in sensitivity of area to desertification especially in sandy lands and bare lands. Conclusion: The results have shown that the study area is classified as critical class by ESAs model, so that 75.8% of the study area is located in the severe critical sub-class (C3) and 24% of this area lies in the moderate critical sub-class (C2) that it requires the attention and management of the organizations working on desertification. In addition to the technical methods for the control of this phenomenon, considering the economic and social plans in order to combat to desertification is necessary in this region.