تحليل ساختاري تقابل نشانه اي در غزليّات حافظ شيرازي با تكيه بر نظريه «رولان بارت»

Structural analysis of symbolic contrasts in Hafiz Shirazi Ghazaliat; by focusing on Roland Barthes theory

ساختارگرايان، تفكّر انسان را مبتني بر تقابل دوگانه دانسته، معتقدند از طريق بررسي آن مي توان به حوزه هاي فكري و انديشگي افراد و جوامع پي برد. به نظر آنان، همان طور كه در حوزه اجتماعي، ايديولوژي ها به عناصر متقابل معنا مي‌بخشند، در حوزه زبان نيز تقابل ها در يك نظام ارزشي، معنادار يا نشانه دار مي شوند و نشانه چيزي است كه ما را به چيز ديگر رهنمون مي گردد و ريشه در باورهاي اجتماعي دارد. اما نشانه شناسي، نوعي رويكرد به تحليل متن است. بارت با استفاده از ديدگاه هاي سوسور، دوگونه دلالت مطرح كرد: يكي صريح و ديگري ضمني. در اين پژوهش، تقابل نشانه اي به شكل كلمات/ واژگان در پنج مقوله اسم، فعل، صفت، قيد، ضماير و صفات اشاره، در غزليّات حافظ بررسي شده است. نتايج تحقيق گوياي آن است كه تقابل نشانه اي اشعار حافظ اساساً بازتاب تقابل تصوّف خانقاهي با تصوّف عاشقانه است و هركدام از آنها، نشانه ها و نظام‌هاي خاصي دارند. تصوف خانقاهي داراي دو نظام، يكي زاهدانه و ديگري عابدانه و تصوف عاشقانه نيز داراي دو نظام، يكي مستي و ديگري بزمي است. نظام هاي زاهدانه و عابدانه با تكيه بر نشانه هاي خاص، ضمن ايجاد تقابلِ غالب و مغلوب، خود را قطب غالب و نظام مستي و بزمي را مغلوب معرفي مي كنند و حافظ با تخريب نشانه هاي قطب غالب و تقويت نشانه هاي قطب مغلوب، جايگاه آن دو را عوض مي كند. زبان و شگردهاي هنري حافظ، تقابل نشانه اي اسم ها را به صورتي فوق العاده قابل پذيرش دلالت هاي ضمني مي‌گرداند. علاوه بر اين، حافظ انواع تقابل واژگاني چون مدرج، جهتي و مكمّل را به كار مي برد، اما دلالت ضمني يا ژرف ساختي غالب آنها مبتني بر تقابل مكمّل و هدفشان نفي تصوف خانقاهي و اثبات تصوف عاشقانه است.

The structuralists consider human thought based on bilateral contrast and believe that reviewing that will result in understanding intellectual and thinking areas of people and societies. In their view, as ideologies give meaning to opposite elements in social domain, linguistic contrasts are meaningful or full of signs in a value system of language too; sign is something which lead to another thing and is rooted in social beliefs. However, semiotics is an approach to text analysis. Barthes, using Saussure ideas, states two kinds of significations: One is explicit and implicit. The sign contrast in form of words/terms are mentioned in five categories of nouns, verbs, adjectives, adverbs, pronouns and demonstratives in Hafiz Ghazaliyat. The results of this study show that sign contrast of Hafiz poems reflects the Khanqah Sufi contrast and romantic Sufi; every one of them have special signs and systems. Khanqah Sufism has two systems: one ascetic and the other prayerfully; and romantic Sufism has also two systems one is intoxication and the other is festive. Ascetic and prayerful systems focus on special signs and make a contrast between conqueror and conquered and introduce themselves as conqueror side and consider intoxication and festive as conquered side; Hafiz destroyed the signs of conqueror side and strengthened the signs of conquered side and changed the status of these two. Language and artistic methods of Hafiz makes the sign contrast of nouns extraordinarily acceptable of implicit implications. Moreover, Hafiz applied different kinds of lexical contrast like gradient, directional and complement, but implicit or deep structure implication of most of them are based on complement contrast and their aim is to reject Khanqah Sufism and prove romantic Sufism.