ماهيت فكر و نظر از نگاه متكلمان و حكماي اسلامي

The Nature of Thinking from the Perspective of Islamic Theologians and Philosophers

«فكر» يا «نظر» عبارت است از فعل «ذهن» بشري. ذهن از قواي نفس انساني به شمار مي‌آيد و غير از عقل و نفس است. عقل و ذهن هر دو از قواي نفس مي‌باشند. هر چيزي كه به قواي ذهن و عقل استناد داده شود، قابل استناد به نفس نيز هست؛ خواه قايل به تعدد وجودي قواي نفس باشيم يا قواي نفس را از شيونات آن به شمار آوريم. درباره تعريف «فكر» تعبيرات مختلفي در ميان محققان از متكلمان و حكما مشاهده مي‌شود. متكلمان نوعاً در تعريف فكر بر لوازم آن تكيه كرده‌اند، اما مي‌توان گفت كه حكما به نوعي اتفاق‌نظر دارند كه فكر عبارت است از: مجموع دو حركت از مطالب به مبادي و رجوع از مبادي به مطالب و آن‌هايي كه فقط به حركت دوم اكتفا نموده‌اند، شايد بدان دليل بوده است كه حركت دوم، حركت نخست را نيز در خود دارد و نياز به ذكر آن نيست. علت اختلاف در استناد «فكر» به عقل، ذهن يا نفس نيز شايد به اين دليل باشد كه سمت و سوي توجه ذهن گاهي به امور غير مادي است كه مي‌شود كار نفس ناطقه، و گاهي به امور مادي است كه مي‌شود كار نفس حيواني؛ آن هم نه به اين عنوان كه فعل مستقيم نفس حيواني است، بلكه بدان جهت است كه قواي نفس حيواني، نفس ناطقه را در رسيدن به نتيجه ياري مي‌رسانند.

I t has been dealt in this paper with the fact that “thinking” is the act of human “mind”. “Mind” is also one of the faculties of the human soul. Mind is different from intellect and soul. Both intellect and mind are the faculties of the soul. Everything that can be invoked to the faculties of the mind and intellect, it can be invoked to the soul too, weather we believe that the soul has many individual faculties or they are its modes. There are different interpretations in the words of theologians and philosophers about the definition of “thinking”. But all of the philosophers typically agree that “thinking” is both moving from the subject of thinking to the principles and turning again to the subject of thinking. Those who only have confined themselves with the second move, perhaps because the second movement has the first movement in itself, so there is no need to its mentioning. The reason of disagreement in citation of “thinking” to the intellect, mind, or soul, is perhaps for this reason that the attention of the mind is sometimes to the immaterial things, so thinking will be the act of rational soul, and sometimes to the material, so it will be the act of animal soul, that is not to fact that it is the direct act of animal soul, but because the faculties of animal soul help the rational soul in reaching a conclusion. Keywords: Soul, Intellect, Mind, Thinking, Two movements, Theologians, Philosophers.