عقلانيت هدف ـ وسيله، چهارچوبي براي عقلانيت علم

Means-Ends Rationality, a Framework for Rationality of Science; a Review of Laudanʹʹs Theories of Scientific Rationality

مسيله عقلانيت علم، نيازمند بستري براي طرح چيستي عقلانيت است تا در چهارچوب مفهومي از عقلانيت، بتوان چگونگي عقلانيت ماجراي علم را به تصوير كشيد. نگارنده در اين مقاله تلاش مي‌كند تا با استفاده از مفهوم عقلانيت هدف ـ وسيله نشان دهد كه چگونه مي‌توان چنين بستري را فراهم آورد. براي اين كار مي‌بايست علم را به‌ عنوان يك فرايند در نظر بگيريم كه در آن با مفروض گرفتن اهدافي، مي‌توان عقلانيت دست‌يابي به اين اهداف را به‌ واسطه مفهوم عقلانيت هدف ـ وسيله توجيه كرد. عقلانيت هدف ـ وسيله نيز به‌ نوبه خود قابل ‌تقسيم به دو گونه عقلانيت ابزاري و كل‌گرايانه است و ما نشان مي‌دهيم كه برگرفتن مفهوم عقلانيت كل‌‌گرايانه براي داشتن يك مدل عقلانيت كارآمد براي علم ضروري است. در ادامه و به منظور ارايه يك نمونه پياده‌سازي براي چهارچوب ارايه‌شده، مدل‌هاي عقلانيت علم لري لاودن را با استفاده از چهارچوب مفهومي عقلانيت ابزاري و كل‌گرايانه مورد بازسازي قرار مي‌دهيم تا توانايي مفهومي عقلانيت هدف ـ وسيله و نيز رشد و ترقي مدل‌هاي مذكور در گذر از گونه‌هاي اين نوع عقلانيت را نشان دهيم. كليدواژه‌ها: عقلانيت هدف ـ وسيله، عقلانيت علم، عقلانيت ابزاري، لري لاودن.

The problem of the rationality of science needs a framework to outline what rationality is and how it can be placed in scientific adventure. In this paper, I will try to show how we can provide such a (meta-level) framework using the notion of means-ends rationality. For doing so, we have to see science as a process in which there are given aims, and the rationality of achieving such aims could be justified in the light of the notion of means-ends rationality. This notion also is divided into two forms: instrumental rationality and holistic rationality. Here it will become clear that choosing a holistic notion of rationality is essential for having a sustainable account of scientific rationality. In the meantime, to propose a concrete example of the implementation of this framework, I do reconstruct Laudan’s models of scientific rationality using the conceptual frameworks of instrumental and holistic rationality. This will illustrate how his models grow through these two notions of rationality, and also how much the conceptual framework of means-ends rationality is capable to explain it. Keywords: means-ends rationality, rationality of science, instrumental rationality, Larry Laudan.